„Kiedy 26 grudnia rano zaczęło się trzęsienie ziemi, właśnie wyciągaliśmy sieci z wody po nocy. Łodzią rzucało tak bardzo, że musiałem je odciąć i postanowiłem odpłynąć dalej w morze. Patrzyliśmy z daleka jak 50-metrowa fala połyka wyspę. Wieś Lampuuk zniknęła, a jedyną budowlą, która przetrwała, był meczet”, opowiada Gunawan Husny, rybak z miasta prowincji Aceh na Sumatrze. Trzęsienie ziemi na Oceanie Indyjskim w 2004 roku, czwarte pod względem mocy od początku historii pomiarów, oraz związane z nim tsunami pociągnęły ponad 294 tysiące ofiar śmiertelnych i pozbawiły dachu nad głową kilka milionów osób. Dzisiejsze Lampuuk jest całkowicie odmienione: po kataklizmie podjęto działania edukacyjne i angażujące dla społeczności lokalnej, a rekonstrukcja miejscowości została zrealizowana według planu, który powinien ograniczyć konsekwencje podobnej klęski w przyszłości.

Sumatrzańska wioska zniszczona przez tsunami wywołane trzęsieniem ziemi na Oceanie Indyjskim w 2004 roku. Aut. Philip A. McDaniel, marynarka wojenna USA. Źródło Wikipedia. DP

„Wierzymy w tworzenie kultury prewencji zamiast kultury reakcji”, głosi hasło UNISDR (Biura ONZ ds. Redukcji Ryzyka Katastrofy), które patronuje ogłoszonemu w 1989 roku Światowemu Dniu Zmniejszania Skutków Klęsk Żywiołowych – obchodzimy je co roku 13 października. Co prawda, nie sposób zapobiec występowaniu zagrożenia, jak zwraca uwagę UNISDR, ale możemy zapobiec temu, by przerosło w katastrofę: jednocząc się, ucząc się ryzyka, minimalizując skutki, przeglądając naszą polityki oraz zmieniając społeczności na bardziej odporne. Ponad 680 000 osób zginęło w trzęsieniach ziemi (w latach 2000-2010) przede wszystkim z powodu nieodpowiednio zaprojektowanych budynków. Wśród technicznych założeń przygotowania do niebezpieczeństwa pojawia się budowanie odpornych na krytyczne zagrożenia obiektów, zwłaszcza o przeznaczeniu publicznym. W przypadku katastrofy w Japonii (2011) – kiedy ogromna aktywność sejsmiczna oraz tsunami spowodowały uszkodzenie elektrowni atomowej w Fukushimie – wiele dzieci zdołało się uratować właśnie dzięki temu, że były wówczas w szkole.

Bezpieczeństwo humanitarne i środowiskowe w ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci staje się coraz trudniejszym wyzwaniem. Huragany, tornada, tsunami, trzęsienia ziemi i osuwiska, susze, powodzie, pożary na rozległych obszarach leśnych, lawiny śnieżne, obfite opady, ekstremalne czy długotrwałe upały i mrozy lub awarie infrastruktury, poddające środowisko ogromnemu skażeniu – to przykłady kataklizmów, których częstotliwość i skala zatrważająco rośnie. Na wiele z nich wpływają między innymi zmiany klimatu, do których nieustannie się dokładamy. Zapomniane w gniazdku ładowarki do telefonów, pomnożone przez miliony właścicieli, przez 365 dni w roku i przez kilka lat potrzebują kolosalnej ilości energii. Do jej wytworzenia zużywa się odpowiedniej ilości surowców, produkty spalania których pozostają w atmosferze, a proces wydobycia może być bardzo inwazyjny, jak w przypadku szczelinowania w celu wypłukania gazu łupkowego. Odbija się dalekim echem przykładowo w Boliwii, gdzie niewidziana dotąd tak często susza rokrocznie „kosi” plony rolników.

Zdjęcie huraganu Isabel wykonana przez astronautę z międzynarodowej stacji kosmicznej. Aut. Edward Lu. Źródło Wikimedia. DP

Co roku obchodom towarzyszy powiązany z zagadnieniem temat przewodni w celu zrozumienia wielowątkowej dynamiki kryzysów naturalnych, opracowania odpowiednich strategii zapobiegawczych i działań zmniejszających konsekwencje kryzysu. W poprzednich latach skierowano uwagę m.in. na problematykę osób niepełnosprawnych „Żyjąc z Niepełnosprawnością w Katastrofie”, kobiet – „Kobiety i Dziewczynki: [nie]Widoczna Siła Odporności”, świadomego planowania miast – „Moje Miasto przygotowuje się!” i doświadczenia – „Dzisiejsze katastrofy dla jutrzejszych zagrożeń” (sprawdź pełną listę tutaj). Podczas obchodów Światowego Dnia Zmniejszania Skutków Klęsk Żywiołowych 2014 skupimy się na osobach starszych. Obecne hasło brzmi „Odporność dla życia”.

Infografika Tylko w ciągu 10 lat liczba starszych ludzi na całym świecie osiągnie 1 bilion. Źródło HELPAGE.ORG

Dzięki bardziej sprawnej ochronie zdrowia i rozwojowi gospodarczemu, światowa populacja starzeje się na niespotykaną do tej pory skalę: 12,5 % dzisiejszej ludności na świecie ma ukończone 60 lat, a przed 2050 rokiem ta liczba wzrośnie do 22%. W znakomitej większości to będą mieszkańcy krajów rozwijających się, gdzie kataklizmy zdarzają się częściej i ich efekty są odczuwalne znacznie dotkliwiej. W obliczu klęski żywiołowej osoby starsze są szczególnie narażone z powodu specyficznych dla wieku ograniczeń, takich jak zredukowana mobilność, obniżona kondycja fizyczna, pogorszony wzrok i słuch oraz zwiększona podatność na upały oraz chłód. Ich potrzeby znacznie się różnią od innych generacji i grup ludności, np. dzieci czy ludzi w średnim wieku. Możemy walczyć, by zdobyć pożywienie, przebyć duże odległości czy dotrzeć do lepszych warunków, podczas gdy wiele słabych lub nieopuszczających domu starszych osób jest zazwyczaj mniej zdolna czy skłonna do uieczki od potencjalnego nieszczęścia. Drobne ograniczenia w ten sposób stają się kluczowymi upośledzeniami, które zmniejszają możliwość poradzenia sobie w sytuacji kryzysu. Ponadto, mówimy o niejednolitej grupie: potrzeby i utrudnienia w przypadku 60-latków znacznie się różnią dla osób, które osiagnęły 80 lat i więcej.

„Owszem, w przeszłości zdarzały się powodzie, ale nadchodziły co 10 czy 5 lat. […] Teraz jest inaczej – nie możemy utrzymać tradycyjnych upraw bananów czy manioka, ponieważ zalania powtarzają się co roku. Klimat się zmienia, więc musimy uprawiać co się da”, opowiada rolniczka Josefina Sanchez Rámos z Trinidadu w Boliwii, 78 lat (materiał filmowy HelpAge „Osoby starsze w zderzeniu ze zmianami klimatu”, dostępny na oficjalnej stronie obchodów). W powodzi, która zdarzyła się na tym obszarze w 2010 roku, ponad 44018 rodzin straciło 95 procent ich plonów.

Powódź we wschodnim Afganistanie – wioska Nari Shahi w prowincji Nangarhar. Zdjęcie: U.S. Army.

Migracje, wynikające z nieustępliwych kryzysów przyrodniczych, wpływają na strukturę społeczności lokalnych. Juan Yugar Ramírez, 68-letni rolnik z regionu Chuquisaca zdradza, że nieraz nie mogli nawet się wyżywić ze swoich zbiorów. „Z powodu zmian klimatu, moje dzieci musiały się wyprowadzić. […] Ja również przeniosłem się do miasta, ale ponieważ jestem za stary, musiałem wrócić do mojej społeczności”.

Cristinę Huanca, 65 lat, dotknęło osuwisko ziemi w La Paz: „Nagle cały obszar się zapadł. Byłam przerażona i myślałam, że dziura w ziemi będzie po cichu się rozprzestrzeniać. Dlatego przeniesiono mnie gdzie indziej, ale nie podobało mi się – w nowym miejscu było zimno i się rozchorowałam”. „Mój dom się zapadł i nie wiedziałam co robić. Mam sześcioro dzieci, jednak wszystkie mają własne rodziny i zapomniały o mnie. Nie miałam nikogo do pomocy. Musiałam iść prosto do schroniska”, wyznaje Norah Aliaga, 67 lat.

Międzynarodowa organizacja HelpAge. Aged help (Pomóż Starszym. Starsi pomagają) pracuje nad tym, by poza ograniczeniami dostrzegać również potencjał osób starszych w redukowaniu efektów katastrofy. Ich życiowe doświadczenie, tradycyjna wiedza i świadomość na temat uwarunkowań lokalnych mogą dostarczać istotnych informacji o minionych zdarzeniach klimatycznych, zagrożeniach i ich skutkach. Wspomagają także rozpoznanie zależności między społecznością lokalną a środowiskiem. Organizacja zachęca rządy i biura antykryzysowe do angażowania osób starszych w działania związane z ograniczaniem ryzyka katastrofy: planowanie, adaptację i strategie reagowania. W zalewowych regionach rolniczych w Boliwii, dzięki wiedzy przodków udało się wspólnie wypracować alternatywne rozwiązania rolnicze.

Na przykład w Trynidadzie, gdzie mieszka Josefina Sanchez Rámos, utworzono tereny zalewowe, „podniesiono” pola uprawne, a pomiędzy nimi zbudowano kanały, w których w okresie intensywnych i długotrwałych opadów lub powodzi hoduje się ryby. W dotkniętym osuwiskiem La Paz z kolei powstały tzw. Białe Brygady (White Brigades), żeby wystawione na zagrożenie osoby starsze mogły się zorganizować w celu skutecznej wzajemnej ochrony i koordynacji lokalnych działań. Zaangażowanie osób starszych, jako szczególnie narażoną grupę, nie tylko wyposażyło je w umiejętności radzenia sobie w sytuacji kryzysu (jak plan, środki zapobiegawcze czy systemy reagowania), ale stanowi jednocześnie przykład dobrej praktyki na rzecz poprawy relacji wewnętrznych w społeczności lokalnej. „Nauczyliśmy się, jak udzielać pierwszej pomocy, ratować rannych, zapewniać jedzenie i leki. Przedtem, my jako starsi ludzie nigdy nie byliśmy brani pod uwagę”, mówi Marylin León (HelpAge: „White Brigades Bolivia”).

W ramach Światowego Dnia Zmniejszania Skutków Klęsk Żywiołowych na całym świecie odbywają się dziesiątki wydarzeń, poświęconych głównej tematyce obchodów. Na przykład w Addis Abeba (Etiopia) została zaplanowana konferencja na temat osób starszych i ich kondycji w sytuacji niebezpieczeństwa. W prowincji Bengkulu w Sumatrze osoby starsze zostaną włączone do klastru osób z niepełnosprawnościami i grup zmarginalizowanych, co pomoże lepiej zrozumieć i przygotować się na zagrożenia, które dotyczą tej generacji. Z kolei w Lizbonie (Portugalia) można trafić na panel „Lokalne Planowanie w Sytuacji Kryzysowej” ze szczególnym uwzględnieniem roli osób starszych. Na podstronie obchodów można znaleźć także galerię zdjęć poświęconych przykładom zwiększaniu bezpieczeństwa i przedsiębiorczości wśród osób starszych, które nadsyłają użytkownicy z całego świata (obejrzyj tutaj).

Warsztaty z ograniczania zagrożenia kataklizmem na Filipinach. Aut. Artemio Andaya. Źródło UNISDR

Ofiarami kataklizmów co roku staje się ponad 226 mln osób, tracąc życie, zdrowie, majątek, dach nad głową czy plony. UNISDR promuje tworzenie rozbudowanych systemów prewencyjnych, które uwzględniają duże zróżnicowanie wewnętrzne i możliwości każdej grupy społecznej, której dotyka katastrofa. Podejście, które jest popularyzowane w ramach Światowego Dnia Zmniejszania Skutków Klęsk Żywiołowych to szereg działań, sprzyjających długofalowemu zwiększeniu bezpieczeństwa: większe inwestycje i lepsza urbanistyka, podnoszenie świadomości, edukacja i włączenie społeczności lokalnej, sprawne rządy i ustawodastwo, systemy wczesnego powiadamiania, plany awaryjne, wczesna ocena ryzyka i zrównoważony rozwój. Takie działania zapobiegawcze przede wszystkim ratują życie, co jest bezcenne, ale również pod względem finansowym są znacznie tańsze niż tzw. kultura reakcji. „Każda decyzja może uczynić nas bardziej odpornymi albo zagrożonymi”, przeczytamy na końcu materiału filmowego UNISDR, zachęcającego do podejmowania dalekosiężnych kroków prewencyjnych.

Podejmij wyzwanie:

Zanotuj lokalne numery alarmowe. Sprawdź możliwe ścieżki ewakuacyjne w budynkach, w których przebywasz najczęściej. Zastanów się, jakie rzeczy należy wziąć z domu w przypadku nagłej potrzeby ucieczki. Przemyśl, co powinno trafić do plecaka, z którego twoja rodzina mogłaby się wyżywić w ciągu trzech dni.

Tekst powstał na podstawie:

www.unisdr.org/ – oficjalna strona UNISDR (Biura ONZ ds. Redukcji Ryzyka Katastrofy)

www.unisdr.org/2014/iddr/#.VDu2vPl_u6O – strona poświęcona Światowemu Dniu Zmniejszania Skutków Klęsk Żywiołowych