Kiedy świat drży przed wirusem Covid-19, media głównego nurtu niemal milczą na temat innej zakaźnej choroby, o wiele groźniejszej dla mieszkańców znacznej części świata. Malaria to najczęściej występująca na świecie choroba zakaźna, na którą każdego roku umierają setki tysięcy ludzi, w większości dzieci. Aby zwrócić uwagę na ten problem, Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w 2008 roku ustanowiła Światowy Dzień Walki z Malarią, obchodzony 25 kwietnia. Jego celem jest wzrost świadomości społecznej dotyczącej malarii oraz zmniejszenie skali choroby i jej skutków.

Zabibu Athumani z synem odpoczywają w domu pod moskitierą. Bagamoyo, Tanzania, rok 2011. Fot. Gates Foundation, CC BY-NC-ND 2.0

Malaria to jedna z chorób, które nie są powodowane przez bakterie czy wirusy, ale przez pierwotniaki z rodzaju zarodziec Plasmodium. Zarodźce zarażające ludzi to pięć gatunków, przede wszystkim zarodziec ruchliwy oraz zarodziec sierpowaty. Inne gatunki zarodźców zakażają zwierzęta, m.in. ptaki, gady, małpy i gryzonie. Część gatunków powodujących malarię u innych naczelnych może też przenosić się na człowieka. Jak wiele innych pasożytów, zarodźce rozwijają się w oparciu o dwa różne typy organizmów, w których odbywa się ich cykl życiowy – w tym przypadku jest to człowiek oraz kilkadziesiąt gatunków komarów z rodzaju Anopheles. Komar wraz z krwią zarażonej osoby wysysa gametocyty zarodźca, które w ciągu 8-35 dni przechodzą w nim rozmnażanie płciowe. Po połączeniu gamet powstaje zygota, która z kolei przekształca się w oocystę zawierającą nawet 10 tysięcy zakaźnych sporozoidów. Wędrują one do ślinianek komara, a po ukąszeniu człowieka – dostają się do jego krwi. Rozwój zarodźca w organizmie człowieka zaczyna się w wątrobie, gdzie sporozoidy zamieniają się w schizonty, a te z kolei produkują dziesiątki tysięcy merozoitów. To właśnie one atakują czerwone krwinki, powodując typowe objawy malarii. We krwi mogą namnażać się dalej bezpłciowo, ale mogą też wytworzyć gametocyty, pobierane z krwią przez komara. Część populacji, głównie mieszkańców Afryki, posiada wrodzoną odporność na zakażenie Plasmidium, co wynika z określonych cech krwi, m.in. braku tzw. antygenu Duffy, a także genetycznych chorób krwi, jakie jak anemia sierpowata oraz talasemia. Przechorowanie malarii daje odporność utrzymującą się przez jakiś czas. Choroba jest śmiertelna przede wszystkim dla małych dzieci, ale także osób osłabionych czy niedożywionych.

Kenia. Pracownica służby zdrowia odwiedza chore na malarię dziecko. Fot. Novartis, CC BY-NC-ND 2.0

Populację ludzi narażonych na zakażenie zarodźcem szacuje się na ok. 1 miliarda. Larwy komarów przenoszących pierwotniaki rozwijają się w płytkich, nagrzanych zbiornikach wodnych, najlepiej w temperaturze 16-33 stopni, przy dużej wilgotności powietrza. Warunki takie panują przede wszystkim na terenach wiejskich Afryki Subsaharyjskiej, ale też w niektórych regionach Ameryki Południowej oraz Azji.

Samice komarów żerują od zmierzchu do świtu. Główne metody ograniczania malarii to chemiczne zwalczanie populacji komarów oraz dużo skuteczniejsza ochrona śpiących ludzi za pomocą moskitier. Dla grup szczególnie narażonych na skutki malarii – małych dzieci i ciężarnych kobiet – zaleca się przyjmowanie leków profilaktycznych. Wciąż nie istnieje skuteczna szczepionka, choć kilka preparatów przechodzi obecnie testy kliniczne. Przechorowanie malarii daje odporność na tę chorobę, która jednak może zanikać po pewnym czasie, szczególnie po opuszczeniu terenów występowania malarii. Malaria jest chorobą uleczalną, istnieje kilka preparatów antymalarycznych, jednak zaobserwowano lekoodporność niektórych szczepów zarodźców, szczególnie P. falciparum w wielu krajach zyskuje odporność na leki na bazie artemisininy. Leki te, do tej pory najpopularniejsze, są stopniowo zastępowane innymi preparatami. Istotną kwestią w walce z malarią są również testy diagnostyczne, pozwalające na szybkie zdiagnozowanie choroby, w tym najpewniejsze mikroskopowe testy krwi.

Produkcja moskitier. Arusha, Tanzania, rok 2009. Fot. Gates Foundation, CC BY-NC-ND 2.0

W 2013 roku na globalną walkę z malarią wydano 2,7 mld dolarów. To mniej więcej połowa środków koniecznych do pokonania choroby. Choć liczba zachorowań i zgonów wciąż jest ogromna, od kilkunastu lat walka z malarią przynosi wymierne rezultaty. Od 2000 roku liczba zachorowań spadła o ok. 26%, zaś śmiertelność o ok. 50%. Połowa mieszkańców zagrożonych regionów Afryki ma możliwość korzystania z moskitiery – w roku 2000 było to nie więcej niż kilka procent. Choć moskitiera wydaje się prostym i tanim rozwiązaniem, ok. 1/3 mieszkańców regionu afrykańskiego wciąż nie ma możliwości skorzystania z jakiejkolwiek ochrony przed komarami. Prawie 60% ciężarnych kobiet przyjęło w 2013 r. przynajmniej jedną dawkę preparatu o działaniu profilaktycznym, choć zalecane trzy dawki otrzymało niecałe 20% kobiet. Teoretyczna dostępność leków przeciwmalarycznych w najbardziej narażonych regionach jest dość duża (nawet 70% pacjentów z malarią mogłaby je otrzymać), jednak ich dystrybucja wciąż jest niewystarczająca – nie wszystkie chore dzieci są objęte opieką medyczną. Zaledwie 26% chorujących dzieci w 2013 r. otrzymało leki przeciwmalaryczne.

Czy malaria może występować w Polsce? Jeszcze w latach 20. XX wieku choroba ta pojawiała się okresowo, szczególnie na terenach wiejskich. Aktualnie pojedyncze przypadki dotyczą wyłącznie podróżnych wracających z krajów afrykańskich i zwykle są skutecznie leczone, jednak postępujące zmiany klimatu i związane z nimi ocieplenie mogą stwarzać coraz lepsze warunki do rozwoju tej choroby, szczególnie że występują u nas gatunki komarów będące potencjalnymi wektorami zarodźca.

Malaria to globalny problem, który koncentruje się w regionie afrykańskim. Jest to jedna z chorób, których opanowanie wydaje się leżeć w naszym zasięgu. Dostępność moskitier, szybka diagnoza oraz podstawowa opieka medyczna pozwoliłyby ograniczyć jej występowanie i śmiertelność, które jednak są silnie uwarunkowane przez kwestie społeczne czy ekonomiczne. Walka z malarią to tak naprawdę walka z biedą, której przyczyny mają uwarunkowania globalne.

Dowiedz się więcej:

World Malaria Day (WHO)
Podstawowe informacje o malarii – film (ang.)

Opracowanie: Marta Jermaczek-Sitak

Opublikowano w ramach projektu Postaw na rozwój. Zrównoważony! – 2. edycja współfinansowanego w ramach programu polskiej współpracy rozwojowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w 2015 r.