Delta Amazonki widziana z góry. DP
Niosą miliony litrów wody, ton piasku i mułu dziennie. Tysiącom gatunków zapewniają dom, zasobne w pożywienie tereny łowne, kanały migracyjne i wodopoje, jak również środowisko rozrodu i wychowania potomstwa. Wzdłuż setek kilometrów biegu osiągają różne prędkości, wysokości i szerokości. Cierpliwie żłobią doliny i tworzą wielkopowierzchniowe sieci o skomplikowanej architekurze. Są nośnikiem transportu, przedmiotem zainteresowania kultury, miejscem wypoczynku, źródłem poboru wody i odbiorcą ścieków z oczyszczalni. Cieszą oko tak w mieście, jak i krajobrazie wiejskim. Mowa o rzekach. Każdego roku, w ostatnią niedzielę września obchodzimy Światowy Dzień Rzek.
Początkowy etap wędrówki słodkiej wody, to często strumyk wybijający wysoko w górach, wypływający ze źródła lub obszaru źródliskowego ciek. W drodze do morza (lub innej rzeki czy jeziora) będą zasilały go opady atmosferyczne i wody podziemne oraz liczne dopływy, składając się na rozbudowany system rzeczny. Rekordzistką jest Amazonka – w ciągu swojej podróży, rozpostartej na szerokość prawie całego kontynentu łączy ujścia kolejnych 10 potężnych rzek, dzięki czemu jej dorzecze zajmuje około 7 milionów km². Transportuje bilion ton osadu rocznie i niesie ze sobą tak duże zasoby słodkiej wody, że wysładza wodę oceaniczną na odległość nawet 400 km od ujścia. Do tej pory opisano ponad 3000 ryb zamieszkujących Amazonkę, więcej niż rozpoznano w całości Oceanu Atlantyckiego.
Cierpliwie tocząc swój bieg, rzeki stają się spektakularnymi budowniczymi. Kierunkowane przez grawitację w dół stanowią najsilniejszy czynnik erozyjny na świecie. Wielki Kanion w Arizonie, głęboki na ponad kilometr i dochodzący do 29 km w najszerszym miejscu, jest wyraźnie widoczny nawet z kosmosu. To dzieło rzeki Kolorado, która żłobiła go niemal przez 5 milionów lat. Niosąc tony mułu, rzeki nadbudowują również ujścia w głąb morza, np. Terek na Kaukazie dosypuje go corocznie na około pół kilometra.
Wielki Kanion Kolorado w 2014 roku. Fot. Marcin Klapczynski. CC BY-SA 3.0
Bieg rzeki dzieli się na odcinki górny, środkowy i dolny. W górnym etapie panują niższe temperatury i zawrotne tempo, zdarzają się nagłe wodospady. Najwięksi ich światowi przedstawiciele, jak Wiktoria, Niagara i Iguazú są rozmieszczone właśnie na początkowych odcinkach rzek. Następnie, w miarę podróży i przyjmowania nowych dopływów, rzeki poszerzają koryto, tracą szybkość i płyną coraz wolniej przez równinne rozlewiska. Rośnie temperatura wody i zmieniają się „lokatorzy”.
Na trzech „piętrach” rzek toczy się skomplikowane i zróżnicowane życie. W najwyższych partiach, gdzie wody są zazwyczaj zimne, bogate w tlen, ale ubogie w minerały, a na dodatek, żeby tam zamieszkać trzeba się kurczowo czegoś trzymać, odnajdują się opływowe bezkręgowce. Larwy czarnej muchy, zakotwiczają się w podłożu pierścieniem haków, jeśli jednak i to zawiedzie przy potężnym nurcie, utrzyma je dodatkowa silikonowa linka bezpieczeństwa. Krewetka bambusowa posiada znakomite przystosowania do trudnych warunków. Siedząc w szybkim nurcie wystawia przedramiona w postaci wachlarzy, którymi przesiewa z wody pędzące kąski pożywienia. W wyższych odcinkach gustują również długowieczne japońskie salamandry, o niezwykle powolnym metabolizmie i potężnych rozmiarach ciała. Mają słaby wzrok, ale z łatwością wyczuwają obecność potencjalnej ofiary dzięki gruczołom czuciowym, odbierającym nawet drobne wahania ciśnienia wody. Raz do roku, w tym surowym zimnym środowisku pojawiają się również liczni goście: łososie wędrują tysiące kilometrów w górę rzeki, żeby u źródeł złożyć ikrę – to największa znana migracja ryb słodkowodnych.
Krótkowłose wydry karłowate są najbardziej społecznym gatunkiem wydr. Łączą się w kilkunastoosobowe rodziny. Fot. Ken Billington, CC-BY-SA-3.0
Na niższych odcinkach zwiększa się temperatura wody, ilość i różnorodność pożywienia, ale i drapieżników. Krótkowłose wydry, zamieszkujące indyjskie rzeki – mimo że wydry na ogół są samotniczym gatunkiem – tu mogą wyżywić dużą rodzinę, więc tworzą grupy liczące nawet do 17 osobników. Gdy połączone w gang wydry przypuszczą wspólny atak w celu obrony, potrafią zaszczekać i zniechęcić nawet krokodyla indyjskiego. W środkowo-końcowym odcinku Amazonki dzięki zasobności rzeki w ryby pojawiają się ogromne, sięgające do 2,5 m słodkowodne delfiny. W tej grupie panuje duża rywalizacja, więc konkurujący o partnerki samce, popisują się, podnosząc w szczękach skały. Tym, które najbardziej zaimponują samicom swoją zwinnością i siłą, uda się przekazać geny dalej.
Grafika z 1927 roku przedstawia delfina słodkowodnego, który należy do zagrożonych i rzadkich gatunków. Aut. Friedrich Specht – Brehms Tierleben. DP
Zróżnicowanie kształtów, funkcji i możliwości rzek oraz rozpiętość zamieszkujących je form życia są fascynujące i jednocześnie wrażliwe na zmiany wprowadzane przez człowieka. Święto Światowego Dnia Rzek, którego tegoroczne obchody przypadają na 28 września, zostało zaproponowane przez ONZ w 2005 roku w ramach ogłoszenia Dekady Water for Life (Woda dla Życia), żeby zwiększyć społeczną świadomość na temat potrzeby starannej troski nad naszymi zasobami wodnymi, uwypuklić znaczenie rzek i zachęcić do lepszego zarządzania nimi na całym świecie. Współczesne wyzwania dotyczą m.in. ograniczenia zanieczyszczeń i poprawy jakości wód, wdrażania zrównoważonej żeglugi rzecznej i potrzeby renaturyzacji.
Regulacje dolin rzecznych mają długą historię i zazwyczaj łączą się z początkiem osadnictwa ludzi na pobliskich obszarach. W celu ochrony przeciwpowodziowej i użytku gospodarczego prostowano je, kanalizowano, skracano, meliorowano i wyposażano w tamy i progi. Rzeka wpuszczona w kanał, nie mając możliwości swobodnego wylania, wyleje z podwójną gwałtownością kilkadziesiąt kilometrów niżej. Wobec sprawdzonej nieskuteczności tych zabiegów, obecnie wdraża się programy przywracania przekształconym rzekom ich dawnego koryta. Dzięki temu mogą rozwinąć własną dynamikę, wydłużyć czy uzupełnić bieg o dodatkowe zakręty i oddać nadwyżki na tereny zalewowe. Przyczynia się to nie tylko do poprawy bezpieczeństwa w czasie powodzi, ale i lepszej dystrybucji wody w przypadku szuszy, a nawet do wzbogacenia nadrzecznych ekosystemów. W kwestii renaturyzacji na polskim podwórku tendencje pozostają sprzeczne. Centrum Ochrony Mokradeł alarmuje o losach rzeczki Węgierki w Gminie Płoniawy-Bramura, dla której zaakceptowano inwestycję dla „zrównoważonego rozwoju”, polegającą na przekopaniu, podpiętrzeniu, pozbawieniu 800 nadbrzeżnych drzew i wyposażeniu w 8000 m³ umocnień z kamienia i stalowej siatki na kilkunastu kilometrach koryta.
Uregulowane koryto Wisły w Krakowie. Fot. Jamal 2. DP
Funkcjonowanie rzek, strumieni czy potoków jest bardzo podatne na szereg czynników związanych z antropopresją. W wyniku zanieczyszczeń w rzekach chorują i wymierają rodzime i cenne dla lokalnych ekosystemów gatunki, których miejsce zajmują gatunki inwazyjne. Detergenty i odprowadzane przez rolnictwo pestycydy obniżają zawartość tlenu, zmieniają skład chemiczny i cechy fizyczne wody – m.in. barwę, temperaturę czy przejrzystość. Azot i fosfor pochodzące z nawozów sztucznych przyczyniają się do nadmiernej żyzności polskich rzek, co prowadzi do zatrucia Morza Bałtyckiego. Wydobywanie kamieni i żwiru z kolei niszczy różnorodność dna rzeki, powoduje przekształcenia krajobrazu i degradację siedlisk fauny i flory, a na dodatek niesie ze sobą ryzyko naruszenia stabilności nadrzecznych mostów i budynków. Piętrzenie wody w formie stopni, tam, jazów i elektrowni wodnych powoduje trwałe zalanie nadbrzeżnych terenów z jednej strony i gwałtowny spadek poziomu wody z drugiej strony, wskutek czego przesusza się i wymywa podłoże rzeki. Ponadto dochodzi do przerwania jej ciągłości, zgubnego dla migrujących gatunków ryb. Rybom szkodzi również wycinanie rosnących nad wodą drzew i krzewów przy okazji regulacji rzek – pozbawiona cienia woda szybciej się nagrzewa i traci tlen, czego nie lubią np. łosoś i pstrąg potokowy. Melioracje, mające zwiększyć produktywność rolnictwa, pozbawiają gatunki zwierząt i roślin związanych z ciekami wodnymi ich siedliska naturalnego.
Grafika z gry interaktywnej Klubu Gaja. Źródło uslugiekosystemow.pl
W celu zwiększenia wiedzy na temat polskich rzek i zagadnień związanych z ich utrzymaniem oraz ochroną stanu wód, Klub Gaja wdrożył w 2005 roku projekt „Zaadopuj rzekę”. To program edukacji ekologicznej na terenie całej Polski, który aktywizuje przede wszystkim lokalną społeczność. Młodzież i dzieci w wieku szkolnym, ich wychowawcy, a także przedstawiciele różnych instytucji (w tym: administracji publicznej, samorządów, ngo, biznesu) „adoptują” poprzez wielostronną opiekę. Gromadzą o wybranej rzece treści historyczne, geograficzne i przyrodnicze, oznaczają nadrzeczne gatunki roślin i monitorują jakość wody. Sprzątają brzegi, uczą się zasad ochrony środowiska rzecznego, organizują wycieczki i poświęcone tematowi wydarzenia artystyczne, a także łączą się i nawiązują porozumienia dla rzek. Inicjatywa znalazła uznanie wśród organizacji europejskich i została nominowana do tytułu Best Practice 2008. Projekt trwa nadal: co roku zostaje wyróżniona w nim najlepiej zaadoptowana i wypromowana rzeka. To znakomita okazja do doświadczenia, że rzeki są naszym wspólnym dobrem, o które warto żeby każdy czuł się indywidualnie odpowiedzialny.
Podejmij wyzwanie:
Namów osoby ze swojego otoczenia do podjęcia się opieki nad rzeką w Twojej okolicy w 2015 roku. Sprawdź na znajdującej się na stronie interaktywnej mapie, gdzie i co robią mieszkańcy różnych regionów Polski dla swoich rzek.
Zagraj w grę interaktywną „Zaadoptuj rzekę”: wędrujemy wraz z biegiem rzeki przez jej kolejne etapy, poznając jej stadia oraz gatunki zwierząt i roślin związane z każdym z nich. Na końcu docieramy do ujścia, nad którym miło wypoczywają mieszkańcy miast. Po odbyciu tej podróży, gra zabiera nas w jej kolejną odsłonę – tym razem na rzece pojawiają się czynniki, takie jak przemysł, rolnictwo, elektrownie czy regulacja brzegów i związane z nimi zależności. Widzimy jak zanikają kolejne gatunki zwierząt i roślin, a jednolita dotąd rzeka zostaje rozparcelowana na mniejsze fragmenty. W formie atrakcyjnej i przystępnej animacji mamy okazję poprzez samodzielną wędrówkę poznać warunki konieczne dla właściwego funkcjonowania rzek i konsekwencje zagrożeń, z którymi zmaga się środowisko rzeczne.
Na stronie projektu Aby dojść do źródeł trzeba płynąć pod prąd w dziale Baza wiedzy znajdziesz artykuły, materiały graficzne i filmiki instruktażowe dotyczące tematyki wodnej.
Jeśli pracujesz z dziećmi i młodzieżą, skorzystaj z serii materiałów edukacyjnych, przygotowanych przez ODE „Źródła” i przeprowadź zajęcia dotyczące słodkiej wody.Zwracaj uwagę na substancje, które odsyłasz do ścieków, nie wyrzucaj do kanalizacji śmieci ani resztek pożywienia i ograniczaj detergenty. Niektóre zanieczyszczenia są trudne, czasochłonne i bardziej kosztowne w usunięciu.
Źródło: Woda nas uwodzi woda.edu.pl
Źródła:
Oficjalna strona Światowego Dnia Rzek.
Strona interaktywnej gry Idealna rzeka
Węgierka – tragedia małej rzeczki
Film dokumentalny Woda, seria: „Planeta Ziemia, jakiej nigdy wcześniej nie widziałeś”. Wyd. BBC
