Jeśli 21 marca wybierzecie się na spacer do lasu lub nad wodę by topić Marzannę, pamiętajcie o drzewach, które w tym dniu również obchodzą swoje święto. 21 marca to także Dzień Wierzby. W Polsce obecnych jest 28 gatunków wierzby, najczęściej spotykane to wierzba biała, wierzba krucha i wierzba wiciowa. Wierzba przez lata była charakterystycznym elementem polskiego, wiejskiego krajobrazu. Drzewa te sadzane były na miedzach, wzdłuż dróg, na polach, a jako lubiące wilgoć rosły też nad brzegami strumieni, rzek i stawów oraz na mokradłach, tworząc skupiska leśne zwane łęgami.

Niestety, obecnie znikają z krajobrazu. Brzegi rzek przy których rosły łęgi wierzbowo-topolowe są regulowane i utwardzane, mechanizacja rolnictwa przyczyniła się do wycinania zadrzewień śródpolnych których elementem były wierzby, znikają też wierzby przydrożne. Zanikanie wierzb zubaża krajobraz, ale co ważniejsze, wpływa również na spadek bioróżnorodności. Wierzby i tworzone przez nie skupiska są bowiem znakomitym siedliskiem dla wielu gatunków zwierząt. W łęgach wierzbowych gniazduje ponad 100 gatunków ptaków, a pojedyncze drzewa śródpolne (zwłaszcza wierzby głowiaste) są niezastąpionym schronieniem dla wielu gatunków zwierząt. Wierzba jest chyba jedynym gatunkiem drzewa, które dobrze znosi ogławianie czyli regularne przycinanie, podczas którego usuwa się wszystkie gałęzie z czubka drzewa. W jej przypadku jest to nawet zabieg wskazany. Ogławia się przede wszystkim wierzby białe i kruche.

Zdjęcie autorstwa gynti, CC BY-NC-SA 2.0

W wyniku regularnego ogławiania tworzy się charakterystyczne zgrubienie na czubku pnia, tak zwana głowa. Gałęzie wierzby bardzo szybko odrastają, zabieg taki powinno się powtarzać co 3-5 lat. Nieogławiane przez wiele lat wierzby są narażone na złamanie lub rozłupanie przez wiatr, ich drewno jest bowiem kruche i łatwo próchnieje. W głowiastych wierzbach tworzą się liczne pęknięcia i szczeliny, które są znakomitym siedliskiem dla wielu gatunków ptaków, w wierzbach swoje schronienie znajdują sikory, mazurki, pliszki ale także coraz rzadziej spotykane dudki, kraski czy pójdźki.

Popękane pnie starych wierzb są świetnym schronieniem dla wielu gatunków zwierząt. Zdjęcie autorstwa Bex Ross, CC BY 2.0

W ich miękkim drewnie chętnie kują też dziuple dzięcioły a w gęstych gałęziach budują gniazda grzywacze, drozdy i wiele innych gatunków ptaków. Jednak nie tylko ptaki mają pożytek z wierzb. W ich spękanych pniach chowają się zające, jeże i gryzonie, w wypróchniałym drewnie chętnie zimują padalce. Wcześnie kwitnące wierzby stanowią źródło pożywienia dla trzmieli i innych owadów zapylających, zapewniają im też schronienie.

Wierzby cenne są dla przyrody również z innych powodów. Rosnące nad brzegami rzek umacniają je, regulują poziom wody a także oczyszczają wodę i glebę. Drzewa te mają wysokie właściwości absorpcyjne, są bardzo efektywne w wychwytywaniu z gleby i wody metali ciężkich i toksycznych związków. Korzenie wierzby wychwytują nawet 80 % zanieczyszczeń, mogą więc świetnie sprawdzać się w rekultywacji wód i gruntów. Właściwości te są wykorzystywane w roślinnych oczyszczalniach ścieków. Gałęzie wierzby wykorzystuje się też współcześnie jako biomasę, powstają całe plantacje krzewiastej odmiany wierzby wiciowej tzw. wierzby energetycznej. Wykorzystuje się ją w instalacjach produkujących energię cieplną i elektryczną. Pozyskiwana w ten sposób energia jest czystsza, niż energia pochodząca z węgla, nie generuje tak wielu szkodliwych substancji i bazuje na szybko odtwarzającym się, naturalnym paliwie. Wierzba energetyczna to jedyny gatunek wierzby, który obecnie powiększa swój areał.

Zdjęcie autorstwa Psycho Delia, CC BY-NC 2.0

Wierzby sadzone były na podmokłych terenach nie bez powodu, pomagały one w melioracji gruntów, działały jak pompy wyciągające z ziemi nadmiar wody. Szpalery wierzb sadzone blisko rzek stanowiły naturalną zaporę w czasie powodzi, zatrzymywały krę podczas roztopów. Gałęzie ogławianych wierzb wykorzystywane były jako opał, materiał do tworzenia koszy, mioteł, do budowania płotów. Wiklinowe witki wykorzystywano również do umacniania brzegów rzek i strumieni, takie plecione umocnienie nazywane było faszyną. Wierzba stosowana była także w medycynie ludowej. Dawniej wierzono, że połykane bazie wierzbowe leczą choroby gardła (do tej pory w niektórych rejonach Polski połyka się wierzbowe bazie z palmy wielkanocnej), wywar z kory wierzby leczył gorączkę, działał przeciwbólowo i tamował krwawienie a kąpiel w nim miała pomagać na reumatyzm. W korze wierzby znajdują się naturalne salicylany, które sztucznie pozyskiwane przyjmujemy dziś pod postacią aspiryny.

Podejmij wyzwanie:

Zasadź wierzbę. To nie jest wcale trudne. Nie musisz nawet kupować sadzonki. Jak to zrobić? Wczesną wiosną kiedy ziemia nie będzie już zamrożona utnij z wierzby gałązkę o średnicy 0,5 – 1 cm i długości około 50 cm. Znajdź miejsce, gdzie chcesz zasadzić wierzbę (pamiętaj, że lubi ona wilgotne podłoże), zrób śrubokrętem długi na około 20 cm dołek, włóż w niego gałązkę i jeśli jest taka potrzeba zasyp zbyt duży dołek. Odwiedzaj swoją sadzonkę w czasie suchych i gorących dni i podlewaj ją. Na wiosnę następnego roku na Twojej sadzonce powinny pojawić się pierwsze listki. Powodzenia!

Wierzba miała dawniej ogromne znaczenie symboliczne. Szybkie odrastanie ogłowionych wierzb sprawiło, że drzewa te były uznawane za symbol odradzającego się życia, stąd ich obecność w symbolice świąt wiosennych. Z wierzbowych gałązek wije się palmy wielkanocne, wierzbowe rózgi wykorzystywane były kiedyś podczas tradycyjnego śmigusa – w Poniedziałek Wielkanocny chłopcy uderzali panny wcześniej przygotowanymi rózgami wierzbowymi – miało to wypędzić zimową ospałość, zapewnić zdrowie i płodność. Dziewczyny mogły odwdzięczyć się chłopakom we wtorek, który kiedyś był jeszcze dniem świątecznym. Czasami taki śmigus odbywał się też w Niedzielę Palmową. Na pierwszy wypas po zimie krowy gonione były wierzbowymi witkami lub przeprowadzane pod gałęziami wierzb, co zapewnić im miało płodność i mleczność. Fragmenty wierzbowych gałązek z palmy wielkanocnej zatykane były w skiby ziemi na polu, aby zapewnić urodzaj i chronić plony przed gradobiciem a w sadach uderzano drzewa witkami wierzbowymi aby dobrze rodziły. Fragmenty gałązek zostawiano też w kurnikach, oborach czy ulach.

Jednak wierzba, jako drzewo związane z siłami wodnymi i księżycowymi (w opozycji do sił ognia i słońca), miała też bardziej demoniczne oblicze. Powszechnie wierzono, że w starych wierzbach nad brzegami wód mieszkają demony wodne, rusałki wieszały się na gałęziach wierzby głowami w dół a ich rozpuszczone, zielone włosy stanowiły gałęzie płaczących wierzb. W dziurach w wierzbowych pniach mieszkał diabeł Rokita, znane są też takie nazwy diabłów jak Łoziński lub Wierzbicki, co wskazuje na związek tych nadprzyrodzonych istot z wierzbami. Podróżujący drogą obrośniętą wierzbami musieli bardzo uważać, zamieszkujące wierzby diabły podobno chętnie płoszyły konie, zabierały im podkowy lub usypiały woźniców. W wypróchniałej wierzbie można było znaleźć diabelskie skarby – garnki ze złotem lub monetami. Na miotłach zrobionych z wierzbowych gałązek podróżowały podobno czarownice.

Pójdźka jest jednym z gatunków ptaków, które często gnieżdżą się w gałęziach wierzb. Zdjęcie autorstwa Casa Oliban, CC BY-NC-SA 2.0

Wierzba ma ogromne znaczenie dla przyrody i kultury polskiej. Warto ją chronić i pamiętać o niej nie tylko w czasie jej święta.

Ciekawostka: Gruszki na wierzbie!

Gruszki na wierzbie, obiecanki-cacanki! Czy jednak rzeczywiście wierzba nie może zaowocować gruszkami? Okazuje się, że może! Wierzby, które rodzą gruszki znaleźć można w Szczawnicy nad Dunajcem oraz w arboretum w Kórniku. Nie jest to jednak zjawisko naturalne, drzewa te są wyhodowaną przez człowieka, genetyczną mieszanką wierzby i gruszy. Owoce na nich rosnące są dość małe i nie nadają się do jedzenia, ich smak przypomina ponoć smak kory. Czyli jednak gruszki na wierzbie…

Więcej o wierzbach przeczytasz tu

Opracowanie: Karolina Baranowska