Cóż to za smutna epoka, w której łatwiej rozbić atom, niż zniweczyć uprzedzenie.
Albert Einstein

Tolerancja oraz otwartość na wszelkiego rodzaju inność występuje w polskim społeczeństwie najczęściej w formie deklaratywnej. Nawet pobieżna obserwacja życia społecznego pozwala dostrzec, jak bardzo Polacy są przesiąknięci niechęcią do wszelkich grup społecznych odstających od tak zwanej średniej, czyli do mniejszości etnicznych, narodowych, seksualnych, a także do imigrantów, niepełnosprawnych, osób o niskim statusie ekonomicznym, żyjących z HIV, bezdomnych…

Różnice nie muszą oznaczać konfliktu. Fot. Julia Manzerova, CC BY-NC-SA 2.0

Brak tolerancji, ksenofobia, rasizm, przemoc motywowana nienawiścią nie są wyłącznie polską domeną, są to problemy globalne, dlatego w 1995 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ ustaliło, że 16 listopada będzie obchodzony Międzynarodowy Dzień Tolerancji. Wybór daty nie jest przypadkowy – 16 listopada 1995 roku, tuż przed końcem Międzynarodowego Roku Tolerancji, państwa członkowskie UNESCO przyjęły Deklarację na Temat Zasad Tolerancji. Międzynarodowy Dzień Tolerancji jest świętem szacunku, akceptacji i uznania różnorodności kultur na świecie. W ramach celebracji dnia na całym świecie organizowane są koncerty, wykłady, akcje uliczne, flash moby, wystawy itp.

Abecadło tolerancji

Aby móc zrozumieć zjawisko tolerancji, a właściwie jej braku we współczesnym świecie, i skutecznie działać na jej rzecz, warto zapoznać się z pojęciami z nią związanymi.

Równouprawnienie
Nieodłączny element praw człowieka. Pojęcie wywodzi się z epoki Oświecenia. Jest terminem prawnym i oznacza równość różnych podmiotów prawnych w ramach określonego systemu. Możemy mówić, na przykład, o równouprawnieniu kobiet, osób niepełnosprawnych, mniejszości religijnych. Jednak termin równouprawnienie odnosi się do stanu formalnego, dotyczącego brzmienia przepisów. Pojęcie nie mówi nic o praktyce społecznej, o realnej możliwości korzystania przez dane grupy czy jednostki z zapisanych uprawnień.

Równość
Termin szerszy niż równouprawnienie. Oznacza realną sytuację, w której możemy faktycznie korzystać z przysługujących nam równych praw. Równość nie pojawia się automatycznie wraz z wprowadzeniem równouprawnienia w przepisach prawnych. Nierówności wynikają bowiem nie tylko z przepisów, ale przede wszystkim z nieformalnych czynników głęboko zakorzenionych w kulturze danego społeczeństwa, między innymi z tradycji, nawyków, przekonań. Dlatego droga do prawdziwej równości wiąże się z przeciwdziałaniem stereotypom, które prowadzą do uprzedzeń i dyskryminacji określonych grup społecznych.

Stereotyp
Skrajnie przejaskrawiony obraz danej grupy, traktujący wszystkich jej członków w sposób niezróżnicowany, niezależnie od ich cech indywidualnych. Stereotypy często są oparte na niepewnej lub fałszywej wiedzy o świecie, utrwalonej przez tradycję i trudno podlegają zmianom. Cechami charakterystycznymi stereotypów są: jednostronność, sztywność, żywotność, nieprzemakalność (odporność na argumenty i fakty).

Uprzedzenie
Negatywne opinie lub uczucia wobec innych grup społecznych żywione z powodu samej przynależności do danej grupy. To także nieprzychylna ocena, osąd dokonany na podstawie stereotypowych przekonań.

Dyskryminacja
Traktowanie kogoś gorzej niż innych w tej samej sytuacji. Dyskryminuje się ludzi z różnych powodów, na przykład ze względu na płeć, rasę, wiek, status materialny, wyznanie czy orientację seksualną. Dyskryminacja może przejawiać się w sposób jawny i wówczas mówimy o dyskryminacji bezpośredniej. Może ona jednak także przyjmować ukrytą formę, kiedy pozornie neutralne warunki, kryteria lub praktyki są niekorzystne dla pewnych grup i osób. Wówczas mówimy o dyskryminacji pośredniej. Niekiedy dyskryminacja ta jest tak „przezroczysta”, że dyskryminowane osoby nie zdają sobie z niej sprawy. Przykładem dyskryminacji pośredniej jest sytuacja, kiedy w jakiejś instytucji społecznej, teoretycznie otwartej dla wszystkich obywatelek i obywateli, występują bariery architektoniczne nie do przebycia dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich.

Mowa nienawiści
Szeroko rozumiany dyskurs społeczny obfituje w wypowiedzi krzywdzące, oskarżające czy poniżające określone grupy społeczne. Mowa nienawiści jest bardzo niebezpiecznym zjawiskiem, ponieważ nawołuje do szykan w stosunku do członków i członkiń określonych grup społecznych, a w konsekwencji może prowadzić do przestępstw z nienawiści, czyli na przykład odebrania komuś mienia, zdrowia czy nawet życia. Piramida nienawiści Gordona Allporta z 1954 r. pokazuje w dobitny sposób, jak szkodliwa może być mowa nienawiści. Model ten prezentuje, jaki może być rozwój wypadków, gdy zignorujemy pierwsze symptomy – nienawistne komentarze. Po nich przychodzi unikanie, na przykład segregacja, separacja, potem dyskryminacja, na aktach przemocy i eksterminacji skończywszy. Historia ludzkości pokazuje, że model ten był realizowany wiele razy, wystarczy przyjrzeć się wydarzeniom w XX wieku, takim jak Holokaust, apartheid w RPA, ludobójstwo w Rwandzie, konflikty w krajach byłej Jugosławii.

Piramida nienawiści pokazuje w dobitny sposób, jak szkodliwa może być mowa nienawiści. Model ten prezentuje, jaki może być rozwój wypadków, gdy zignorujemy pierwsze symptomy – nienawistne komentarze. Po nich przychodzi unikanie, na przykład segregacja, separacja, potem dyskryminacja, na aktach przemocy i eksterminacji skończywszy. Historia ludzkości pokazuje, że model ten był realizowany wiele razy.

Rodzaje dyskryminacji

Ageizm (czyt. ejdżyzm)
Dyskryminacja oraz wyznawanie irracjonalnych poglądów i przesądów dotyczących jednostek lub grup społecznych opartych na ich wieku. Przyjmuje się stereotypowe założenia na temat fizycznych lub umysłowych cech ludzi z określonej grupy wiekowej i zwykle wyraża się je w sposób poniżający.

Ableizm (czyt. ableizm)
Przekonanie, że niepełnosprawność jest czymś negatywnym, co w miarę możliwości powinno być leczone, naprawiane lub eliminowane. Jest to także zestaw przekonań i zachowań, które zmierzają do nierównego traktowania osoby ze względu na faktyczną bądź spodziewaną niepełnosprawność.

Antysemityzm
Postawa wyrażająca uprzedzenie, niechęć, wrogość oraz dyskryminująca Żydów i osoby pochodzenia żydowskiego. Ekstremalny antysemityzm głosiła ideologia niemieckiego nazizmu, doprowadzając do próby wyniszczenia narodu żydowskiego w Europie podczas II wojny światowej.

Dyskryminacja wielokrotna
Dyskryminacja z więcej niż jednego powodu, na przykład nie tylko ze względu na wiek, ale również ze względu na płeć i niepełnosprawność.

Homofobia
Irracjonalny strach przed osobami homoseksualnymi, silna niechęć, nieufność, nienawiść i wrogość do nich oraz ich dyskryminowanie.

Islamofobia
Strach i dyskryminowanie na postawie faktycznej, przypuszczalnej lub zewnętrznie przypisanej przynależności do grupy muzułmanów i muzułmanek.

Klasizm
Uprzedzenia lub dyskryminacja związane z przynależnością do klasy/warstwy społeczno-ekonomicznej.

Ksenofobia
Patologiczny strach przed cudzoziemcami lub obcymi krajami. Ksenofobia oznacza niechęć do „obcych” i cudzoziemców. Ksenofobia jest odczuciem lub percepcją opartą na społecznych konstruktach, a nie na obiektywnych faktach.

Rasizm
Zespół poglądów głoszących tezę o nierówności ludzi, a wynikająca z nich ideologia przyjmuje wyższość jednych ras nad innymi. Rasizm opiera się na przekonaniu, że różnice w wyglądzie ludzi powodują niezbywalne różnice osobowościowe i intelektualne.

Romofobia
Odczuwanie niechęci, nieuzasadnionego lęku przed Romami. Dyskryminacja tej grupy etnicznej.

Seksizm
Negatywne, wrogie przekonania i postawy wobec jakiejś osoby, żywienie do niej uprzedzeń i dyskryminowanie jej z powodu jej płci.

Podejmij wyzwanie!

Zorganizuj w swoim miejscu zamieszkania „Żywą Bibliotekę”! „Żywa Biblioteka” to akcja, w czasie której udostępnia się lokalnej społeczności „żywy księgozbiór”, czyli osoby ze środowisk i grup, które są obarczane stereotypami i na co dzień mogą się spotykać z dyskryminacją. Idea narodziła się w Danii w 2000 roku podczas festiwalu w Roskilde. Grupa młodych ludzi związanych z inicjatywą Stop Przemocy postanowiła zająć się tematem respektowania praw człowieka. Spontanicznie zorganizowały bibliotekę, w której można było „wypożyczyć” osobę postrzeganą w sposób stereotypowy i z nią porozmawiać.

Jak zorganizować „Żywą Bibliotekę”? Wybierz odpowiedni dzień. Możesz wybrać którąś datę z Kalendarza Praw Człowieka. Ustal regulamin oraz zakres tematyczny Żywej Biblioteki. Jak radzą twórcy i twórczynie tego projektu, ważne jest, aby jej zagadnienia dotykały realnego życia, nie unikały kontrowersji. Jeśli na przykład w Twojej społeczności lokalnej problemem jest homofobia, zaproś do „Żywej Biblioteki” ujawnionego geja lub lesbijkę lub osobę pracującą w organizacji działającej na rzecz mniejszości seksualnych.

Jak zapraszać książki do „Żywej Biblioteki”? Na początek rozejrzyj się wśród osób z najbliższego otoczenia, przyjaciół, krewnych, sąsiadów. Na pewno znajdziesz wśród nich osoby, które należą do grup mniejszościowych, spotykają się z nierównym traktowaniem, dyskryminacją. Ważne jest, aby osoby, które będą „książkami”, łatwo nawiązywały kontakt z innymi, nie miały problemu z mówieniem o sobie, miały do opowiedzenia interesujące historie. W „Żywej Bibliotece” ważny jest komfort pracy „książek”, dlatego przed zorganizowaniem akcji warto spisać regulamin „Biblioteki”, w którym będzie ustalone, co wolno, a czego nie wolno robić. „Książki” powinny móc nie odpowiadać na pytania, które dotyczą prywatnych spraw albo dotykają bolesnych doświadczeń. O idei „Żywej Biblioteki” poczytasz więcej tutaj.

Przeczytaj!

Wilkinson Richard, Pickett Kate, „Duch równości. Tam gdzie panuje równość, wszystkim żyje się lepiej”, Czarna Owca, Warszawa 2011

Opracowała Alina Synakiewicz.