Tegoroczny plakat Międzynarodowego Dnia Pamięci Ofiar Niewolnictwa i Transatlantyckiego Handlu Niewolnikami. Źródło: ONZ, materiały prasowe
Niewolnictwo kojarzy się dziś głównie z zamierzchłymi czasami. Omawiane na lekcjach historii, przedstawiane w filmach i książkach, traktowane jako temat, który jest zupełnie oderwany od czasów współczesnych. Ale czy na pewno? ONZ przypomina nam o Transatlantyckim Handlu Niewolnikami dokładnie 25 marca, organizując akcje informacyjne i poświęcając miejsce również bardziej bieżącym sprawom dotykającym kwestii rasizmu czy praw człowieka. Niewolnictwo w dawnej formie już nie istnieje, ale niestety świat wykształcił nowe formy równie brutalnego poddaństwa.
Przez 400 lat ponad 15 milionów kobiet, mężczyzn i dzieci padało ofiarami handlu niewolnikami. Najwięcej, bo niemal 96% całego zjawiska, dotyczyło handlu ludźmi z Afryki do Ameryki. Za przełomowe wydarzenie uchodzi powstanie niewolników z Saint-Domingue z 1791 roku – na wieść o rewolucji francuskiej wyspę ogarnął ruch niepodległościowy, a po latach krwawych walk 1 stycznia 1804 roku proklamowano niepodległość Haiti. 3 lata później Parlament Imperium Brytyjskiego całkowicie zniósł handel niewolnikami. Dalszy postęp historyczny jest już w zasadzie reakcją łańcuchową. Epoka Kongresu Wiedeńskiego (1815), a potem stopniowe znoszenie niewolnictwa w koloniach pozwoliły w tym mozolnym, wieloletnim procesie jednoznacznie rozstrzygnąć sprawę – niewolnictwo stało się nielegalne. Jednak czy problem zniknął? Tylko pozornie.
ONZ ustanowiło 25 marca Międzynarodowym Dniem Pamięci Ofiar Niewolnictwa, aby przypominać nam wszystkim o okrucieństwach, które kiedyś były niechlubną codziennością. Efekty takich praktyk to poza ludzkim cierpieniem przede wszystkim zmiany demograficzne, które odbiły się na wielu rejonach Afryki.
Mapa pokazująca rozmieszczenie niewolników i niewolnic w Stanach Zjednoczonych. Im ciemniejszy kolor, tym większa liczba niewolników i niewolnic. Źródło: TJJohn12, CC BY 2.0
Można pisać dużo więcej na temat dramatycznych zdarzeń z przeszłości, jednak ONZ pragnie nam zwrócić uwagę na wiele innych aspektów, które może nie są bezpośrednio powiązane z handlem niewolnikami, ale wiążą się ze współczesną odmianą niewolnictwa. Od 2008 roku pojawiają się różne motywy przewodnie przy okazji obchodów dnia 25 marca. Warto wymienić je wszystkie, aby zobaczyć, jak szerokie spektrum tematów obejmuje pozornie skoncentrowany na jednym problemie dzień pamięci. W 2008 i 2009 roku działania były skupione przede wszystkim na aspektach historycznych handlu niewolnikami. 2010 to rok, gdy zaczyna się zwrot ku współczesnym formom niewolnictwa (i to w zasadzie towarzyszy nam do dziś) – odwołano się do aspektów kulturowych, do wykorzystywania kobiet, sprzedaży dzieci czy poddaństwa w „nowoczesnej” wersji. W 2011 roku ONZ pokazuje ludzkie twarze i historie, opowiada o ofiarach handlu niewolnikami, w 2012 roku oddaje zaś hołd wszystkim bohaterom – po to, żeby w 2013 przypomnieć długą drogę ludności afrykańskiej ku emancypacji, pokazując ją w kontekście kulturowym. W 2014 roku wzrok wszystkich zwrócony był na Haiti (dawniej słynne Saint-Domingue), które uformowało się dokładnie 210 lat wcześniej.
W 2015 roku skupiamy się na zagadnieniu „Kobiety i niewolnictwo”. W ten pozornie zamknięty temat wpisują się takie kwestie jak handel kobietami czy wykorzystanie seksualne. Kobiety były często traktowane jak niewolnice stworzone do zwiększania populacji niewolniczych. Część z nich próbowała walczyć o swoją godność, wdając się w związki z oprawcami czy wychodząc za wolnych mężczyzn, mając przy tym ogromną nadzieję, że uda się oszczędzić niewolniczego losu dzieciom. Te, które nie miały takiej możliwości, często angażowały się politycznie, stając na czele ruchów wywrotowych czy powstań. Dla nich codziennością były tortury i groźby, niektóre umierały w nieludzkich warunkach, inne stawały się ofiarami egzekucji. Niewolnicy i niewolnice byli często traktowani nie jako ludzie, lecz jako „ruchome własności” – żywy inwentarz przypisany do konkretnego właściciela, wykonujący jego polecenia. Ponad 1/3 osób transferowanych z Afryki do Ameryki to kobiety, które doświadczały dyskryminacji krzyżowej – ze względu na płeć oraz kolor skóry. 25 marca 2015 roku jest okazją, by przypomnieć o ogromnej niesprawiedliwości, jaka dotykała kobiety (i wciąż zresztą dotyka, choć może przyjmować inne, współczesne formy). To też okazja, by skupić się nie tylko na krzywdzie, ale również na zaakcentowaniu wielkiej siły i determinacji, z jaką kobiety walczyły o lepszy byt dla siebie i dla swoich bliskich.
ONZ proponuje nam przy okazji określony program działania w związku z obchodami Dnia Pamięci. Przede wszystkim dostępne będą trzy zapisy transmisji na żywo z Nowego Jorku: główne spotkanie dotyczące Międzynarodowego Dnia Pamięci Ofiar Niewolnictwa i Transatlantyckiego Handlu Niewolnikami, spotkanie NGO oraz wideokonferencja studencka. Wykłady, prelekcje, projekcje filmów i inne stacjonarne wydarzenia to dobry pomysł na zaangażowanie ludzi w działania związane z upamiętnianiem ofiar niewolnictwa i przy okazji na uwrażliwianie na aktualną sytuację. Na oficjalnej stronie (link poniżej) autorzy umieścili pakiet potrzebnych informacji, w tym również ujęcie historyczne, oficjalne raporty i plakaty oraz zaproszenia dostępne nieodpłatnie dla wszystkich zainteresowanych.
W tym miejscu warto wspomnieć o formach współczesnego niewolnictwa. Idąc za definicją stowarzyszenia PoMOC, niewolnictwo to wykorzystanie pewnej grupy ludzi dla korzyści innych, a jego formy zmieniają się w zależności od popytu. Jedną z takich form właśnie jest handel ludźmi. To szerokie pojęcie zawiera w sobie zarówno pracę przymusową, niektóre aspekty seksbiznesu czy handel organami. La Strada, organizacja zajmująca się przeciwdziałaniem handlowi ludźmi, dość obszernie opisuje na swojej stronie wszystkie znamiona tego zjawiska oraz oferuje pomoc. Jeśli udajesz się za granicę, możesz odnaleźć tam przydatne wskazówki dotyczące weryfikacji swojego pracodawcy czy potrzebnych dokumentów.
Australijska fundacja The Walk Free Foundation (WFF) zajmująca się działaniami na rzecz zapobiegania współczesnym formom niewolnictwa kompleksowo analizuje zjawisko. Wydawać by się mogło, że to problem marginalny, jednak WFF po szczegółowych badaniach przedstawił dość przerażający raport stworzony na podstawie danych z różnych krajów (w tym również Polski). Warto zagłębić się w ten dokument ze względu na kompleksowe zestawienia, drobiazgowość, podział na poszczególne kraje i opisy specyficznych form stosowanego zniewolenia.
Badania WFF, oprócz wspomnianego już wykorzystywania seksualnego, handlu ludźmi czy pracy przymusowej, zbierają także przypadki nadużyć władzy oraz przymusowych małżeństw. Według Fundacji ponad 35 milionów ludzi w różnym wieku jest ofiarą współczesnych form niewolnictwa. Na górze zestawienia plasuje się Mauretania (4% populacji w niewoli), Uzbekistan (3,97%) oraz Haiti (2,3%). Jeśli chodzi o Polskę, szacuje się, że ponad 71 tysięcy osób to ofiary współczesnego niewolnictwa. Przy czym nie chodzi tylko o obywateli, ale także o przyjezdnych w celach zarobkowych. Raport uwzględnia również Polaków, którzy wyjechali za granicę do pracy np. do Wielkiej Brytanii. Polska jest też krajem, przez który przejeżdżają ofiary handlu ludźmi ze Wschodu. Mamy więc dużo do zrobienia.
25 marca to dzień, w którym powinniśmy chociaż na chwilę spojrzeć na karty historii i uzmysłowić sobie, że problem niewolnictwa został rozwiązany tylko pozornie. ONZ przypomina o ofiarach niewolnictwa, jednak warto pamiętać, że wraz z rozwojem świata niewolnictwo również ulegało istotnym transformacjom. I wcale nie zniknęło.
Podejmij wyzwanie:
• Jeśli ktoś z Twojego otoczenia szykuje się właśnie do wyjazdu z kraju, czy to w celach zarobkowych, czy rekreacyjnych, porozmawiaj z nim o tym. Zapytaj, czy sprawdził miejsce potencjalnego pracodawcy lub hotelu. Dopytaj, co będzie tam robił. Poleć mu odwiedzenie strony La Strada, żeby dowiedział się, na co zwrócić uwagę przy wyjeździe. Odszukaj na stronie adres i telefon, pod którym może się skontaktować w razie napotkania problemów.
• Obejrzyj film „Lilja 4-ever”, który opowiada o jednej z współczesnych form niewolnictwa i którego akcja toczy się blisko Polski.
• Na całym świecie 27 milionów osób wykonuje niewolniczą pracę. Każdego dnia wytwarzają oni produkty, których używamy co dnia (np. ubrania czy sprzęt elektroniczny), pracują na plantacjach np. kawy. Korzystając z tych produktów, pośrednio zatrudniamy własną armię niewolników, którzy pracują na nasz codzienny komfort. Sprawdź swój slavery footprint – dowiedz się, ilu niewolników na Ciebie pracuje.
Dowiedz się więcej:
• Międzynarodowy Dzień Pamięci Ofiar Niewolnictwa i Transatlantyckiego Handlu Niewolnikami na stronie ONZ
• La Strada. Fundacja Przeciwko Handlowi Ludźmi i Niewolnictwu
• Strona z kompleksowymi informacjami, aktualnościami o handlu ludźmi
• Raport i szczegółowe informacje dotyczące współczesnego niewolnictwa przygotowane przez The Walk Free Foundation
• Raport dotyczący Polski wraz z rekomendacjami
Opracowanie: Edyta Górka
Opublikowano w ramach projektu Postaw na rozwój. Zrównoważony! – 2. edycja współfinansowanego w ramach programu polskiej współpracy rozwojowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w 2015 r.
