19 września obchodzimy Dzień Dzikiej Fauny, Flory i Naturalnych Siedlisk. To ważne święto – szczególnie w czasach, gdy dla dzikiej przyrody, wypieranej przez człowieka i jego wciąż rosnące potrzeby, pozostaje coraz mniej miejsca. Rozrastające się miasta, drogi, przemysł, osiedla domków na przedmieściach, budowanych by ich mieszkańcom żyło się przyjemniej (bo bliżej natury), przekształcanie terenów rolniczych, regulowanie rzek, osuszanie obszarów podmokłych, masowa turystyka… Wszystko to sprawia że, kurczą się lub zanikają naturalne siedliska, a wraz z nimi zamieszkujące je gatunki roślin i zwierząt.
Giną przede wszystkim gatunki wyspecjalizowane, niepotrafiące dostosować się do zmieniającego się środowiska, gatunki o wąskich wymaganiach pokarmowych i siedliskowych, posiadające utrudnione możliwości migracji z zagrożonych miejsc lub migrujące po zagrożonych szlakach i do zagrożonych siedlisk, jak np. duże drapieżniki wymagające do życia rozległych, niezmienionych przez człowieka obszarów. W Polsce żyje 38 mln ludzi i zaledwie 100 niedźwiedzi, 200 rysi i 850 wilków. Krytycznie zagrożony pierwiosnek omączony rośnie już tylko na jedynym w Polsce stanowisku na południu kraju – w Jaworkach. Wiele gatunków nie przetrwa bez ludzkiej pomocy i włożonego w ich ochronę wysiłku. Czy jesteśmy w stanie zrozumieć ich potrzeby?
Aby zachować gatunek konieczna jest ochrona jego siedliska i czynników, które to siedlisko kształtują. Ale i to nie wszytko. Zadbać trzeba o wszystkie inne powiązane z nim gatunki (np. stanowiące jego pokarm, zapylające go, rozsiewające jego nasiona itp.). Natura to skomplikowany system zależności, przypominający splątaną sieć, gdzie każdy element ma swoje miejsce, a jego zniknięcie powoduje dezintegrację całości.
Podejmij wyzwanie:
Poznaj cenne przyrodniczo miejsca w swojej okolicy – reaguj gdy widzisz, że są niszczone. To właśnie od naszego zaangażowania zależy los dzikiej przyrody, która nie poradzi sobie sama z ludzką bezwzględnością. O przykładach działań podjętych przez indywidualne osoby dla ochrony lokalnej przyrody możesz przeczytać w broszurze Strażnicy Miejsc Przyrodniczo Cennych.
Zastanów się jakie posiadasz umiejętności i predyspozycje, które mogą być przydatne dla ochrony przyrody. Może dobrze czujesz się w kontaktach z mediami, lubisz studiować akty prawne, masz duszę lidera lub dar przekonywania ? Stań w obronie przyrody! Nie musisz być przyrodnikiem, aby dołożyć swoją cegiełkę.
Data dzisiejszego święta nawiązuje do dnia sporządzenia w 1979 r. Konwencji Berneńskiej O ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk. W dokumencie tym szczególną uwagę zwrócono na gatunki zagrożone i ginące (w tym wędrowne), których ochrona wymaga współdziałania wielu państw. Polska przystąpiła do konwencji w 1999 r. Zagłębianie się w tajniki międzynarodowych konwencji nie jest może szczególnie fascynujące, ale warto mieć świadomość, że dla ochrony przyrody na szerszą skalę bardzo ważne jest funkcjonowanie wspólnych dla wielu państw podstaw prawnych.
Podjęcie i koordynację działań na rzecz spójnej ochrony przyrody na naszym kontynencie ułatwił proces integracji europejskiej. Dziką faunę, florę i naturalne siedliska chroni dzięki temu najmłodsza w Polsce prawna forma ochrony przyrody, jaką stanowią obszary Natura 2000. Są to miejsca szczególnie licznego występowania najrzadszych i najbardziej zagrożonych wyginięciem w skali Europy gatunków roślin, zwierząt oraz siedlisk. Idea ogólnoeuropejskiej sieci Natura 2000 jest wyjątkowa, ponieważ wykraczając poza teren poszczególnych krajów chroni przyrodę z szerszej perspektywy, zachowując najcenniejsze przyrodniczo fragmenty naszego kontynentu i jego zagrożoną bioróżnorodność. Co ważne, obowiązek wyznaczania obszarów Natura 2000 dotyczy wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej.
Białowieski Park Narodowy – jeden z obszarów Natura 2000, fot. Frank Vassen, CC BY 2.0
Podstawą funkcjonowania tego systemu ochrony są dwie unijne dyrektywy: tzw. Dyrektywa Ptasia oraz Dyrektywa Siedliskowa. Na ich podstawie tworzone są obszary specjalnej ochrony ptaków oraz specjalne obszary ochrony siedlisk. Obszary te często nakładają się na już funkcjonujące w Europie systemy ochrony obszarowej i gatunkowej, stanowiąc ich uzupełnienie i wzmocnienie. Na ptasich obszarach Natura 2000 chroni się ptaki zagrożone wyginięciem, które wymienione zostały w Aneksie 1 Dyrektywy Ptasiej, ale również niewymienione w dokumencie gatunki ptaków wędrownych, dla których miejsca te są ważnym przystankiem podczas corocznych wędrówek przez nasz kontynent.
Puchacz Zwyczajny – wymieniony w I Dyrektywie Ptasiej, fot. Matt, CC BY-NC-SA 2.0
W ramach obszarów siedliskowych ochronie podlegają zagrożone typy siedlisk przyrodniczych o znaczeniu dla całej Unii Europejskiej, które wymieniono w Aneksie 1 Dyrektywy Siedliskowej, ale również zagrożone gatunki roślin i zwierząt, wyszczególnione w Aneksie 2 tej dyrektywy.
Świstak Tatrzański – wymieniony w aneksie do Dyrektywy Siedliskowej, fot. Waldemar Wojdylak, CC BY-SA 3.0
Obszary Natura 2000 wyznaczane są wyłącznie na podstawie naukowych kryteriów przyrodniczych, a uwarunkowania społeczne lub ekonomiczne nie mogą być argumentem uniemożliwiającym objęcie danego terenu ochroną. Obowiązkiem każdego kraju członkowskiego Unii Europejskiej jest zapewnienie siedliskom przyrodniczym oraz gatunkom roślin i zwierząt wyszczególnionym w dyrektywach warunków sprzyjających ich ochronie.
Jest to rodzaj ochrony, który nie blokuje jednak rozwoju gospodarczego – jeśli przedsięwzięcie jest obojętne dla przedmiotu ochrony – może dojść do skutku. Istnieje nawet możliwość realizacji projektów, które oddziałują negatywnie na gatunki i siedliska nie będące akurat obiektem ochrony danego obszaru Natura 2000 (oczywiście pod warunkiem, że nie działa tam inna forma ochrony przyrody). Jeśli jednak inwestycja może zaszkodzić gatunkom i siedliskom, dla których powstał obszar natura 2000 – nie wolno jej realizować. Co ważne, dotyczy to również działań podejmowanych poza obszarem chronionym, lecz mających na niego negatywny wpływ. Wówczas, należy szukać nieszkodliwych dla przyrody alternatyw.
Oczywiście przyroda nie ochroni się sama, a unijne dyrektywy nie zadziałają jeśli nikt nie zwróci uwagi na ich łamanie – potrzebne jest tu społeczne zaangażowanie. Spektakularnym przykładem może być ocalenie Doliny Rospudy, przez którą chciano poprowadzić obwodnicę Augustowa pomimo możliwości budowy drogi poza obszarem chronionym i o ponad 100 mln zł niższym kosztem. Dzięki zaangażowaniu organizacji pozarządowych, mediów i setek tysięcy ludzi udało się uratować te niemal dziewicze torfowiska, objęte na szczęście ochroną w sieci Natura 2000. Bardzo ważne dla osiągnięcia celu było udowodnienie przed polskimi sądami, że podjęte w sprawie Rospudy decyzje były niezgodne z prawem polskim i unijnym.
Warto w tym dniu zadać sobie pytanie czy potrafilibyśmy stanąć aktywnie w obronie przyrody, poświęcić nasz czas, szukać wiedzy, nie bać się mówić głośno o problemach, działać szybko, rozmawiać z urzędnikami i nie poddawać się? Skuteczna ochrona przyrody nie jest łatwa, ale warto zrobić pierwszy krok.
W dniu dzikiej fauny, flory i naturalnych siedlisk zachęcamy do poznania dzikiej przyrody w naszym najbliższym otoczeniu. Zwróćmy uwagę zarówno na najcenniejsze miejsca, chronione zwykle przez prawne formy ochrony przyrody, jak i skrawki dzikiej przyrody nie objęte ochroną, ale równie ważne dla zachowania bogactwa przyrodniczego.
Spacer przez podmokłą łąkę w Narwiańskim Parku Narodowym, fot. Agnieszka Gaszyńska
Dowiedz się więcej:
Paragrafy dla przyrody. Poradnik Strażników Miejsc Przyrodniczo Cennych – poradnik dla osób nieposiadających specjalistycznej wiedzy prawniczej, które rozpoczynają aktywność w dziedzinie interwencji na rzecz ochrony przyrody.
Artykuł Adama Wajraka „Jak Natura 2000 ocaliła Dolinę Rospudy”
Więcej artykułów o Naturze 2000 znajdziesz tu
Jeśli chcesz wyszukać obszary Natura 2000 w Twojej okolicy (i nie tylko) zajrzyj tutaj
Kampania WWF „Zwolnij, zwierzę na drodze”
„Korytarze życia” – film o znaczeniu korytarzy ekologicznych dla ochrony dzikich drapieżników i zachowania bogactwa przyrodniczego
Agnieszka Gaszyńska
