Albert Einstein powiedział kiedyś, że „żyjemy w smutnej epoce, w której łatwiej jest rozbić atom niż uprzedzenie”. Choć powyższy cytat padł z ust noblisty w I połowie XX wieku, to niestety nie traci na aktualności. Postawy różnicujące i dyskryminujące ludzi ze względu na ich pochodzenie etniczne czy narodowe mają się równie dobrze jak w czasach Einsteina, który z powodu pogromów ludności żydowskiej w hitlerowskich Niemczech musiał do końca życia pozostać na emigracji. Jedną z odmian dyskryminacji jest rasizm, czyli przekonanie o wyższości jednej rasy nad drugą.

Napis „Poczekalnia dla kolorowych” na stacji autobusowej w Durham (Karolina Północna). Zdjęcie z 1940 roku. Fot. Jack Delano, PD

Zwolennicy rasizmu zakładają istnienie odrębnych ras ludzkich, co jest teorią całkowicie odrzucaną przez współczesną naukę. Tego typu pseudonauka zrodziła się na przełomie XVIII i XIX wieku, jej celem było m.in. usprawiedliwienie kolonializmu i legitymizowanie nierówności społecznych. Ta sama teoria doprowadziła do stworzenia systemu niewolnictwa i segregacji rasowej w USA, wywołała antysemickie pogromy w III Rzeszy czy holokaust mniejszości romskiej, stała się także podbudową dla stworzenia apartheidu w RPA.

To właśnie niezłomna walka rdzennych mieszkańców Afryki Południowej o zniesienie rasistowskiego systemu została dostrzeżona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. W 1979 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych ustanowiła obchody Międzynarodowego Dnia Walki z Dyskryminacją Rasową. Każdego roku 21 marca na całym świecie odbywają się demonstracje, happeningi, konferencje, koncerty, których celem jest zwrócenie uwagi na powszechny problem rasizmu i nietolerancji.

Bilety wstępu do Muzeum Apartheidu, Johannesburg, RPA. Fot. Francois de Halleux, CC BY-NC-ND 2.0

Tło historyczne święta

Święto ustanowione przez ONZ upamiętnia masakrę w Sharpeville w Republice Południowej Afryki, która miała miejsce w 1960 roku. W czasie pokojowej demonstracji przeciwko polityce apartheidu zginęło jej 69 uczestników. Władze Afryki Południowej, w okresie kiedy były zdominowane przez Afrykanerów (białych, których przodkowie wyemigrowali z Europy do Afryki Południowej), ograniczały prawa czarnej większości. Segregacji rasowej miały m.in. służyć Pass Laws – „prawa przepustkowe”, ustawy zmuszające czarnych mieszkańców RPA do nieustannego noszenia przepustek wystawionych przez prawodawców i pozwalających na przebywanie w miastach białych. Organizacje czarnych takie jak Afrykański Kongres Narodowy (w którym działał m.in. Nelson Mandela) oraz Kongres Panafrykański postanowiły zaprotestować przeciwko kolejnym ograniczeniom nakładanym przez Afrykanerów na czarną społeczność. 21 marca 1960 roku w Sharpeville zgromadziło się około 19 tysięcy osób. Demonstranci stanęli tuż obok posterunku policji, bez przepustek, domagając się aresztowania za ich brak. W ten sposób chcieli ukazać absurd rasistowskiego prawa, wymagającego posiadania specjalnych dokumentów. Policja użyła broni palnej wobec nieuzbrojonego tłumu. Doszło do masakry – od policyjnych kul zginęło 69 osób, w tym dziesięcioro dzieci. Co najmniej 180 osób zostało rannych. W komunikacie prasowym po masakrze policja tłumaczyła się, że na służbie byli młodzi i niedoświadczeni funkcjonariusze, którzy bali się demonstrantów i dlatego użyli broni. Sprawa masakry w Shapeville została wyjaśniona dopiero po upadku apartheidu, uznano, że doszło do łamania praw człowieka a użycie broni było nieuzasadnione.

Obchody Międzynarodowego Dnia Walki z Dyskryminacją Rasową. Baner upamiętniający ofiary masakry w Sharpeville. Fot. UN, CC BY-NC-ND 2.0

Walka z rasizmem

Po dekadach nieustannej walki czarnej ludności, okupionej często śmiercią lub długoletnim więzieniem wielu jej przedstawicieli, apartheid został w końcu zniesiony w 1994 roku. W USA musiały minąć 102 lata od zniesienia niewolnictwa do nadania Afroamerykanom pełni praw obywatelskich, do zniesienia segregacji rasowej w miejscach publicznych oraz do zakazu dyskryminacji w miejscu pracy. Choć w świetle prawa segregacja w USA już nie istnieje, a krajem rządzi pierwszy czarnoskóry prezydent, problem rasizmu nie zniknął. Aż 88% Afroamerykanów uważa, że czarni obywatele są w USA dyskryminowani w pracy, w szkolnictwie, w życiu publicznym, społecznym – a dane statystyczne to potwierdzają. Te podziały zostały znowu uwypuklone w związku z zastrzeleniem przez białego policjanta nieuzbrojonego czarnego nastolatka w mieście Ferguson w sierpniu 2014 roku. Przez USA przetoczyła się fala protestów wyciągająca na światło dzienne wiele przykładów dyskryminacji, w tym zabójstw, dokonywanych przez służby mundurowe.

Napis Poczekalnia dla kolorowych na stacji autobusowej w Durham. Zdjęcie z 1940 roku. Fot. Jack Delano, PD

Rasizm i Romowie

Pojęcie rasizmu kojarzy się przede wszystkim z dyskryminacją Afrykańczyków i ich potomków zamieszkujących różne kontynenty. Tymczasem należy pamiętać, że to niechlubne zjawisko dotyczy także grupy etnicznej zamieszkującej od stuleci kraje Europy Środkowo–Wschodniej, czyli Romów. Przykładowo w Rumunii do połowy XIX wieku Romowie byli niewolnikami, których można było sprzedawać i kupować jak zwierzęta. Słowo „cygan” według niektórych językoznawców wywodzi się od słowa „biedny”, a w Rumunii do dziś synonimem niewolnika, stąd niechęć części Romów do tego określenia. Warto również zwrócić uwagę, że Romowie stanowili trzecią pod względem liczebności grupę deportowanych do Auschwitz, po Żydach i Polakach. Współcześnie według danych UNICEF 84% Romów w Bułgarii, 88% w Rumunii i 91% na Węgrzech żyje poniżej granicy ubóstwa. Wielu działaczy romskich mówi o społecznym i kulturowym apartheidzie. Wykluczenie społeczne, bieda, bezrobocie, dyskryminacja to codzienność Romów zamieszkujących Europę. W wielu krajach widać silne postawy antyromskie, często legitymizowane przez prawo. Jak wykazuje raport Amnesty International, we Włoszech prawo mieszkaniowe jest skonstruowane w taki sposób, że skazuje Romów na osiedlanie się z dala od miast i infrastruktury. W zeszłym roku w jednym z włoskich miasteczek burmistrz poparł pomysł utworzenia specjalnej linii autobusowej tylko dla Romów – międzynarodowi komentatorzy porównują to do apartheidu w RPA.

Jestem Romką. Jestem Polką. Jeden z plakatów kampanii społecznej Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich (2008)

Nowy rasizm

Badacze zajmujący się zjawiskiem rasizmu uważają, że obecnie rasizm biologiczny zbudowany na pseudonaukowych teoriach wywodzących się z nauk przyrodniczych jest obecnie wypierany przez rasizm kulturowy. Ten ostatni zakłada wyższość Europejczyków i ich potomków, wyższość ta ma dotyczyć organizacji życia społecznego, kultury, poziomu rozwoju technologicznego itp. Nowy rasizm ma także swój swoją konsekwencję polityczną przejawiającą się w stosowanej przez kraje Unii Europejskiej polityce imigracyjnej ograniczającej napływ do z innych kręgów kulturowych.

Warto przeczytać:
• Sven Lindqvist, „Wytępić całe to bydło”, Wydawnictwo W.A.B., 2009
• Zbigniew Domarańczyk, Tadeusz Wójcik, „Republika Południowej Afryki. Przedsionek piekła”, Wydawnictwo Śląsk, 1977
• Lidia Ostałowska, „Cygan to Cygan”, Wydawnictwo Czarne, 2012

Włoscy piłkarze w uczestniczący w kampanii FARE (Football Against Racism in Europe). Fot. FARE network, CC BY-NC 2.0

Podejmij wyzwanie:

• Reaguj na rasistowskie incydenty w Twoim otoczeniu. Zgłoś rasizm. Porad, jak to zrobić, udzielą Ci organizacje takie jak Helsińska Fundacja Praw Człowieka lub Stowarzyszenie „Nigdy Więcej”.

• Dbaj o wolny od uprzedzeń i nietolerancji język. Zamiast słowa „Murzyn” w zależności od kontekstu używaj słów: „Afrykańczyk/Afrykanin”, „Nigeryjczyk”, „Afroamerykanin” itp.  Zamiast „Cygan” mów: „Rom”, „Romka” itp.  Nie używaj zwrotów typu „wycyganić”.

• Reaguj na rasistowskie komentarze w Twoim otoczeniu. Poniżej lista najczęściej spotykanych komentarzy o rasistowskim podtekście i możliwe odpowiedzi:

Różnice między rasami są wynikiem ewolucji, to natura sprawiła, że biali są bardziej inteligentni, a czarni lepsi w sportach.
Teorie ras nie mają odzwierciedlenia we współczesnej nauce. To, co pseudoteorie określały mianem „naturalnego”, było w istocie „ideologiczne”.

Afryka jest bardziej zacofana od Europy. Panuje tam głód, bieda i ciągle trwają wojny.
Afryka jest kolebką cywilizacji. Warto jednak pamiętać o historii kolonializmu, który jest jednym z czynników powodujących gospodarczo – ekonomiczną przepaść między Afryką a Europą. Więcej o tym, dlaczego Afryka jest biedna.

Czarni to przestępcy, lenie, roznoszą HIV.
Jest to krzywdząca generalizacja. W wielu krajach Zachodu panuje przekonanie, że każdy Polak to złodziej i pijak. Czy uważasz, że to prawda?

Każdy Rom to złodziej.
Możesz użyć powyższej argumentacji. Ponadto według analiz kryminologicznych liczba kradzieży, których dokonują Romowie, jest taka sama jak w przypadku osób spoza społeczności romskiej.

Romowie to lenie, nie chce się im pracować.
Ten mit wymaga dłuższego komentarza, dlatego warto, żebyś się bliżej zapoznał/zapoznała się z historią i kulturą społeczności romskiej. Jeszcze na początku XX wieku Romowie byli ważną i pożądaną społecznością, ponieważ wyspecjalizowali się w rzadkich umiejętnościach rzemieślniczych dotyczących koni. To właśnie oni zaopatrywali swoich polskich sąsiadów w przyrządy umożliwiające wykorzystywanie koni, które stanowiły podstawowy środek lokomocji i podstawową siłę pociągową. Współcześnie Romowie są najbardziej dyskryminowaną na rynku pracy grupą etniczną, bezrobocie wśród dorosłych Romów sięga nawet 90%. W akcie desperacji wielu z nich sięga po tak potępiane społecznie zajęcie jak żebractwo.

Opracowanie: Alina Synakiewicz

Opublikowano w ramach projektu Postaw na rozwój. Zrównoważony! – 2. edycja współfinansowanego w ramach programu polskiej współpracy rozwojowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w 2015 r.