Święto obchodzone jest od 1994 roku, ustanowione zostało rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ i początkowo obchodzone miało być do 2004 roku, czyli w czasie trwania Międzynarodowej Dekady Ludności Tubylczej na Świecie. Jednak w 2004 roku ustanowiono Drugą Międzynarodową Dekadę Ludności Tubylczej (z przewodnim hasłem „Dekada Działania i Godności”) i tym samym przedłużono też obchody święta do roku 2015. Na dzień obchodów święta wybrano datę 9 sierpnia, dla upamiętnienia pierwszego spotkania Grupy Roboczej do spraw Ludów Tubylczych, które odbyło się w 1982 roku. Święto zostało ustanowione, by podkreślić różnorodność rdzennych kultur oraz zwrócić uwagę świata na sytuację ludności tubylczej w różnych częściach globu i uświadomić, jak wiele należy jeszcze zrobić, aby tę sytuację poprawić.
Mianem ludności rdzennej określa się grupy kulturowe posiadające wspólne dziedzictwo i tradycję kulturową, która jest kontynuowana i przekazywana następnym pokoleniom, związane historycznie z konkretnym regionem geograficznym. Grupa taka wyróżnia się spośród grupy dominującej odmiennością językową, kulturową i społeczną. Istotną cechą jest też samoidentyfikacja grupy jako grupy tubylczej oraz uznawanie jej za taką przez inne, sąsiadujące grupy. Szacuje się, że obecnie około 6% ludności świata określić można jako ludność rdzenną, zamieszkuje ona w 70 krajach na świecie i podzielić ją można na ponad 5000 różnych grup etnicznych.
Ludy tubylcze zamieszkują wszystkie strefy klimatyczne, od Czukczów, Nieńców czy Samów na północy, aż po Indian Mapuche żyjących w Patagonii. Niektórym z nich udało się zachować izolację, przez co ich styl życia nie uległ dużym zmianom (np. Janomami z amazońskich lasów Brazylii i Wenezueli), inne ulegały drastycznym wpływom cudzoziemskich kolonizatorów, co doprowadzało do zaniku tradycyjnej kultury i w efekcie do ginięcia grup etnicznych. Najlepiej znanymi przykładami niszczącego wpływu przybyszów z Europy na plemiona tubylcze są historie rdzennych mieszkańców obu Ameryk. Obecnie nadal istnieje wiele grup etnicznych będących na skraju wyginięcia, nie potrafiących obronić swojej odrębności przed wpływami zewnętrznymi (przykładem mogą być zamieszkujący Syberię Encowie, których żyje obecnie około 200, lub Alutorcowie, których zostało zaledwie kilkunastu), istnieją jednak też grupy, których sytuacja jest stabilna, a nawet takie, które prężnie się rozwijają. Niezależnie jednak od obecnej sytuacji, wszystkie grupy borykają się z licznymi problemami wynikającymi przede wszystkim z dyskryminacji i braku możliwości samostanowienia.
6 tysiecy rdzennych mieszkańców Ekwadoru podczas marszu protestacyjnego przeciwko rządowej ustawie ograniczającej dostęp do zasobów wodnych, Quito, Ekwador, 8 kwietnia 2010 roku fot. EPA / JOSE Jacome CC BY-NC-SA 2.0
W stworzonym w 2009 roku przez Departament Ekonomii i Spraw Społecznych Narodów Zjednoczonych raporcie pt. „Kondycja ludności rdzennej na świecie” (ang.) stwierdzono, że ludność rdzenna boryka się z systemową dyskryminacją i wykluczeniem z udziału we władzy politycznej i ekonomicznej. Ludzie ci są nadal nadreprezentowani w grupie najbiedniejszych i najgorzej wykształconych. Wśród ludności tubylczej odnotowuje się nieproporcjonalnie wysokie wskaźniki ubóstwa, przestępczości, umieralności z powodu niedostatecznej opieki zdrowotnej i przypadków naruszeń praw człowieka. Chociaż ludność tubylcza stanowi zaledwie około 6% światowej populacji, stanowi ona aż 1/3 spośród 900 milionów najbiedniejszych mieszkańców terenów wiejskich. Zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się stan zdrowia rdzennych mieszkańców jest gorszy niż dominującej większości, wynika to z braku środków niezbędnych do utrzymania dobrej kondycji, niedożywienia lub złego odżywiania się, braku dostępu do fachowej pomocy, zanieczyszczenia środowiska. Dla przykładu, według Raportu, w Stanach Zjednoczonych rdzenni Amerykanie są 600 razy bardziej narażeni na kontakt z gruźlicą niż reszta społeczeństwa, w Kanadzie wskaźnik samobójstw, zwłaszcza wśród młodzieży, jest 11 razy wyższy u Inuitów niż wśród reszty Kanadyjczyków. W Australii dziecko rdzennego pochodzenia będzie statystycznie żyć 20 lat krócej niż jego nierdzenny rówieśnik.
Marsz poparcia dla wodza Teresy Spence, Vancouver, 11 stycznia 2013, fot. Caelie_Frampton CC BY-NC-SA 2.0
Społeczności tubylcze na całym świecie zmagają się z przypadkami przemocy i brutalności, polityką przymusowej asymilacji, marginalizacją, wysiedleniami, zagrabianiem ziemi i odmową praw do niej, wpływem wielkich inwestycji (jak podczas budowy tamy Itaipu na rzece Parana w Paragwaju, kiedy to z dotychczasowych siedzib przesiedlono 10000 rodzin) oraz innymi nadużyciami ze strony władz państwowych i międzynarodowych korporacji. W raporcie wielokrotnie podkreśla się, że jednym z najistotniejszych zagrożeń dla ludności rdzennej są przesiedlenia z tradycyjnych terytoriów, przejmowanie ziemi i bogactw naturalnych oraz niszczenie środowiska. Związek społeczności tubylczych z ich tradycyjnym terytorium jest kluczowym elementem ich tożsamości, duchowości i jest głęboko zakorzeniony w ich kulturze i historii. Stelle Tamang, liderka ludności rdzennej z Nepalu, tak mówi o tym związku: „Ludy tubylcze są w intymny sposób związane ze swoją ziemią. Mówienie o tym, kim są, ma rację bytu tylko wtedy, gdy jest powiązane z ich ziemią”. Związek z ziemią ma charakter nie tylko duchowy, ale przede wszystkim pragmatyczny. Większość społeczności tubylczych oparta jest na gospodarce samowystarczalnej, ludzie przez wieki nauczyli się korzystać z otaczającego ich środowiska w ekstensywny, zrównoważony sposób, pozyskując wszystkie niezbędne do życia zasoby z zachowaniem szacunku do przyrody.
Ta delikatna równowaga pomiędzy człowiekiem i przyrodą jest obecnie zagrożona. Szacuje się, że około 60% surowców naturalnych – minerałów, wody pitnej, potencjalnych źródeł energii – znajduje się na terenach należących do ludności rdzennej. W wielu rejonach świata za przyzwoleniem rządów i w imię wzrostu ekonomicznego trwa niczym nieograniczona eksploatacja ziemi i zasobów naturalnych przynależnych tradycyjnie społecznościom tubylczym. Pozbawieni ziemi, a co za tym idzie środków do życia, autochtoni zmuszeni są do migracji, m.in. do wielkich miast, gdzie zasilają szeregi najbiedniejszych mieszkańców slumsów czy faweli. Ludność tubylcza jest też w największym stopniu zagrożona postępującymi skutkami zmian klimatu, podczas gdy ich odpowiedzialność za te zmiany jest właściwie żadna. W wielu krajach wprowadzono wprawdzie zapisy uznające prawo ludności tubylczej do posiadania swojej ziemi i zarządzania nią, jednak procedury nadawania własności społecznościom są długie i skomplikowane i utrudniają wprowadzenie przepisów w życie. W wielu miejscach na świecie próby upominania się o swoje prawa kończyły się dla autochtonów napaściami fizycznymi, uwięzieniem, torturami, a nawet śmiercią.
Społeczności tubylcze są gospodarzami na terenach o największej różnorodności biologicznej na świecie, zgromadziły one ogromną wiedzę dotyczącą ekosystemów, gatunków i ich właściwości, wiedzą tą coraz częściej interesuje się Zachodni świat, pragnący czerpać z niej korzyści, często nie zważając na prawa autochtonów do własności intelektualnej. Przykładem może być walka o prawa do opatentowania jadu ropuchy, używanego tradycyjnie do uśmierzania bólu przez tubylczą ludność zamieszkująca tereny Brazylii. Substancja ta ma działanie silniejsze od morfiny, o możliwość opatentowania jej stara się około 20 podmiotów z Europy i Stanów Zjednoczonych, a ludność tubylcza próbuje domagać się swoich praw do partycypowania w ewentualnych dochodach ze sprzedaży specyfiku. Innym jaskrawym przykładam wykorzystania własności intelektualnej ludności rdzennej do osiągnięcia korzyści finansowych jest przypadek dużego koncernu odzieżowego, który na serii swoich ubrań umieścił tradycyjny wzór malowany przez jedno z amazońskich plemion na swoich ciałach. Przedstawiciele plemienia próbowali w imieniu całego ludu opatentować ten wzór, okazało się to jednak niemożliwe z powodu ograniczeń w brazylijskim prawie patentowym.
Społeczności tubylcze tworzą bogactwo i różnorodność kulturową świata, doskonale widać to na przykładzie języków. 97% populacji świata posługuje się zaledwie 4% istniejących na świecie języków, podczas gdy zaledwie 3% populacji (są to przede wszystkim ludy tubylcze) używa aż 96% z nich. Niestety, ogromna część rdzennych języków jest obecnie zagrożona wyginięciem, przewiduje się, że 90% z nich zaniknie w przeciągu najbliższych stu lat. W czasach postępującej globalizacji i unifikacji kultury, zachowanie tej różnorodności jest ogromnym wyzwaniem dla całej społeczności ludzkiej.
Logo Stałego Forum do spraw Ludności Tubylczej działającego przy ONZ
W celu ochrony praw ludności tubylczej powstała Deklaracja Praw Ludności Tubylczej, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 13 września 2007 roku większością 144 głosów. Przeciwko przyjęciu Deklaracji zaprotestowały Stany Zjednoczone, Australia, Kanada i Nowa Zelandia.
Korzystałam z następujących źródeł:
Raport „Kondycja Ludności Tubylczej na Świecie”
Deklaracja Praw Ludności Tubylczej
International Day of the World’s Indigenous Peoples
Intellectual property rights reach indigenous communities in the Amazon
UN report paints grim picture of conditions of world’s indigenous peoples
Dowiedz się więcej:
Prawa ludów tubylczych we współczesnym świecie, ich głos w debacie
Opracowała Karolina Baranowska.
Opublikowano w ramach projektu Postaw na rozwój. Zrównoważony! – 2. edycja współfinansowanego w ramach programu polskiej współpracy rozwojowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w 2014 r.
