11 grudnia został ogłoszony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Międzynarodowym Dniem Terenów Górskich (ang. International Mountain Day); patronat nad jego obchodami objęła Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO). Po raz pierwszy święto obchodzono w 2003 roku; natomiast cały poprzedni rok Zgromadzenie ogłosiło Międzynarodowym Rokiem Terenów Górskich. Celem, jaki przyświecał Zgromadzeniu podczas powoływanie tego święta, było zwrócenie uwagi świata na znaczenie terenów górskich (zajmują one 27 procent powierzchni lądów a zamieszkuje je około 750 mln ludzi) oraz na ich problemy – większe niż przeciętnie koszty zaopatrzenia i usług, infrastruktury, transportu i energii.

Pieniny. Trzy Korony. Fot. Maja Głowacka

Obszary górskie są bardzo wrażliwe na zmiany klimatyczne, odlesienie, degradację terenu oraz klęski żywiołowe. Duże ryzyko stanowią dla nich konflikty zbrojne (np. w 1999 roku spośród 27 głównych konfliktów zbrojnych świata – 23 toczyły się w górach). Góry stanowią szczególne i często jedyne miejsce bytowania ogromnej ilości organizmów i są ważnym źródłem świeżej wody.
W 2014 roku Międzynarodowym Dniem Terenów Górskich jest obchodzony pod nazwą „Górskie Rolnictwo” (ang. Mountain Farming). Rolnictwo to jest wciąż w większości oparte na rolnictwie rodzinnym i przez wieki było oparte na modelu zrównoważonego rozwoju.

Suszenie siana w Tatrach na osterwkach.
Źródło: www.bank-zdjec.com

Obecnie jednak wiele osób opuszcza rejony górskie w poszukiwaniu pracy i lepszego standardu życia. Zarazem pojawiły się nowe rodzaje zarobku dla ludności pozostającej w górach, takie jak dochody z turystyki, rękodzieła czy innych niż żywność, wartościowych produktów pochodzących z gór.
11 grudnia trzeba o znaczeniu i problemach gór mówić i pisać, biorąc również pod uwagę wkład ich mieszkańców w kulturę regionalną!

Beskidzki potok Sopotnianka tuż przed nadejściem burzy. Fot. Maja Głowacka

Znaczenie gór
Góry są istotnymi centrami różnorodności biologiczne, geologicznej, krajobrazowej i kulturowej a także gospodarczej, na czym można bazować dbając o ich rozwój. Znaczenie europejskich terenów górskich polega m.in. na tym, że tu swój początek bierze większość rzek. Jest to szczególnie ważne w naszym kraju, gdzie zasoby wodne w przeliczeniu na mieszkańca są trzykrotnie mniejsze niż średnia europejska. Górskie lasy pełnią funkcję retencyjną, zatrzymując wody opadowe, co obniża niebezpieczeństwo powodzi a także osuwisk, o które na terenach górskich nietrudno.

W Polsce (gdzie góry zajmują jedynie niespełna 10% powierzchni kraju) występują dwa duże, znacząco odrębne przyrodniczo kompleksy górskie: Sudety i Karpaty.
Lesistość Karpat (41,4%) jest znacznie większa niż lesistość Polski (28%). Co ważne – lasy o charakterze pierwotnym i naturalnym zajmują tutaj około 4000 ha. Karpaty są niezmiernie bogatym centrum bioróżnorodności – rośnie tutaj około 1700 gatunków roślin, co stanowi ¾ całej flory Polski! 45 spośród tych gatunków – to endemity. Nieumiejętna ochrona może pozbawić florę światową ich obecności.
W Karpatach utworzono sześć parków narodowych: Tatrzański PN, Babiogórski PN, Pieniński PN, Bieszczadzki PN, Gorczański PN oraz Magurski PN.
Dużą część Sudetów (38%) pokrywa mocno przekształcona gospodarką człowieka Puszcza Sudecka. Największe jej kompleksy znajdują się w Karkonoszach (gdzie utworzono Karkonoski Park Narodowy), Górach Stołowych (Park Narodowy Gór Stołowych), Górach Izerskich i Sowich. W porównaniu z terenem Karpat, flora jest tu mocno zubożała. Lasy naturalne stanowią zaledwie 4,9% powierzchni leśnej.

Problemy terenów górskich
W Polsce zagrożenia przyrody i krajobrazu obszarów górskich wiążą się zarówno z turystyką jak i z procesami naturalnymi, zaś często bezpośrednie oddziaływanie turystyki na środowisko wzmacnia (czy też inicjuje) procesy zachodzące z przyczyn naturalnych (np. osuwiska). Oddziaływanie turystów polega m.in. na dosłownym rozdeptywaniu terenu. Schodząc w dół zdzieramy butami warstwę gruntu, odsłaniamy korzenie drzew i niszczymy runo. Zwłaszcza, jeśli zdarza się nam zejść ze szlaku, np. z powodu jego zatłoczenia… Skutkuje to m.in. przemieszczaniem się małych części zwietrzeliny i ugniataniem gleby w konsekwencji czego pojawiają się spływy powierzchniowe. Udeptywanie gleby powoduje również zniszczenie jej struktury – zamykające się pory całkowicie uniemożliwiają wsiąkanie wód opadowych, w konsekwencji czego nasilają się osuwiska i procesy erozji. Często cały profil glebowy ulega nieodwracalnie zniszczeniu.

Południowe zbocze Prusowa (Żywiecki Park Krajobrazowy). Fot. Maja Głowacka

Niestety, coraz częstszym zjawiskiem jest również rozjeżdżanie gór przez quady i motocykle. W tym przypadku zniszczenia następują w zastraszającym tempie… Ruch turystyczny przyczynia się do przekształcania flory gór, polegającym na zawlekaniu tutaj gatunków synantropijnych i obcych, często inwazyjnych. To duże zagrożenie dla bioróżnorodności terenów górskich.
Z zagrożeniem dla flory wiąże się też zamieranie świerczyn, jakie obserwujemy od kilku lat. Wywołane jest to bezpośrednio masowym rozmnażaniem się osobników jednego gatunku, czyli gradacją kornika drukarza, choć kornik znajduje się dopiero na końcu całego łańcuszka popełnianych błędów hodowlanych (wprowadzanie monokultur świerkowych w miejsca, gdzie naturalnie występowała buczyna karpacka; wprowadzanie obcych genotypów świerka; przy doborze materiału do odnowień nie uwzględniano strefowości pionowej, w związku z czym drzewa nie są zaadaptowane do lokalnego klimatu). Na to nałożyło się długotrwałe oddziaływanie emisji przemysłowych, które zdegradowały glebę.

Wiatrowały w Babiogórskim Parku Narodowym. Fot. Maja Głowacka

Sztandarowa forma świerka (efekt silnych wiatrów) na Babiej Górze. Fot. Maja Głowacka

W związku z tym drzewa cierpią na niedobory Ca i Mg, co zmniejsza ich odporność na ataki owadów (m.in. kornika drukarza) i grzybów patogenicznych (opieńka). Również obserwowane od lat zmiany klimatyczne (tzn. wzrost średniej rocznej temperatury powietrza i deficyt opadów) są dla świerków wyjątkowo niekorzystne. Podobnie coraz częstsze huragany czy gwałtowne opady.

Turystyka narciarska to osobny temat… O jej ogromnym wpływie na góry nikogo nie trzeba przekonywać. Przygotowywanie tras narciarskich wiąże się z wycięciem długich pasów lasu, co przerywa naturalne korytarze ekologiczne i doprowadza do fragmentacji siedlisk. W sąsiedztwie takich wylesionych obszarów częściej powstają wiatrołomy, co poszerza tereny wylesione. Gleba i roślinność zostają bezpośrednio zniszczone. Ze względu na sztuczne naśnieżanie tras narciarskich pokrywa śnieżna zalega tu dłużej niż miałoby to miejsce naturalnie, co powoduje osłabienie roślinności i skrócenie dla niej okresu wegetacji. Do tego wszystkiego dodajmy jeszcze hałas (szczególnie oddziałujący na zwierzęta gór), a także przekształcenia krajobrazu inwestycjami dedykowanymi turystom.

Jedynym rozwiązaniem jest dbałość o to, by turystyka organizowana była w sposób zrównoważony. Według EUROPARC Federation turystyka zrównoważona to „każda forma rozwoju turystycznego, zarządzania i aktywności turystycznej, która podtrzymuje ekologiczną, społeczną i ekonomiczną integralność terenów, a także zachowuje dla przyszłych pokoleń w niezmiennym stanie zasoby naturalne i kulturowe tych obszarów”. Jak wdrożyć ją w życie? Jak pogodzić ze sobą potrzebę ochrony unikalnej przyrody gór i chęć korzystania z jej zasobów przez ludzi? To wyzwanie budzące jak dotąd stałe kontrowersje i dyskusje na przykład na temat zakresu udostępniania dla różnych form turystyki parków narodowych.

Ochrona terenów górskich
Parlament Europejski w 2010 roku wydał Rezolucję w sprawie europejskiej strategii na rzecz rozwoju gospodarczego i społecznego regionów górskich, wysp i obszarów słabo zaludnionych (2012/C 50 E/07). Zapisano w niej, że ww. obszary zasługują na odrębne programy rozwoju regionalnego a także, że w myśl art. 174 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej szczególną troską należy objąć te tereny, które cierpią na skutek poważnych i trwałych niekorzystnych warunków przyrodniczych lub demograficznych (m.in. tereny górskie). W związku z tym państwa, które na swoim obszarze posiadają znaczącą powierzchnię gór – ustalają specjalne górskie polityki i strategie rozwojowe.

O znaczeniu martwych drzew w lasach już nie trzeba nikogo przekonywać – Beskid Żywiecki. Fot. Maja Głowacka

W Polsce do 2003 roku, kiedy to przyjęto Ramową Konwencję Karpacką – nie istniało właściwie prawo uwzględniające specyfikę terenów górskich.

Widok ze schroniska na Hali Boraczej (Żywiecki Park Krajobrazowy). Fot. Maja Głowacka

W preambule Konwencji Karpackiej zapisano: „Karpaty są unikalnym naturalnym skarbem o wyjątkowym pięknie i wartości przyrodniczej, ważną ostoją różnorodności biologicznej, obszarem źródliskowym głównym rzek, istotnym siedliskiem i ostoją dla wielu zagrożonych gatunków roślin i zwierząt oraz największym w Europie obszarem lasów pierwotnych, stanowią istotne środowisko przyrodnicze, gospodarcze, kulturowe, rekreacyjne oraz środowisko życia w sercu Europy, dzielone przez wielu ludzi i wiele państw”. Celem Konwencji (będącej drugim w świecie, po Konwencji Alpejskiej, międzynarodowym porozumieniem dotyczącym pojedynczego obszaru górskiego) jest prowadzenie wszechstronnej polityki na rzecz ochrony i zrównoważonego rozwoju Karpat. Od 2008 roku (w Polsce – od 2006 roku) Konwencja obowiązuje we wszystkich siedmiu państwach regionu karpackiego. Prócz Rzeczpospolitej Polskiej są to – Republika Czeska, Rumunia, Republika Serbii, Republika Słowacka, Ukraina i Węgry. Kraje te zobowiązane są do działań i współpracy m.in. na rzecz zintegrowanego podejścia do gospodarowania zasobami ziemi, ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej i krajobrazowej, planowania przestrzennego, zrównoważonego zarządzania wodami dorzeczy, zrównoważonego rolnictwa, leśnictwa, transportu, turystyki, dziedzictwa kulturowego i wiedzy ludowej.
W Polsce od 2012 roku realizowany jest projekt mający na celu wspieranie wdrażania postanowień Konwencji Karpackiej „Karpaty łączą – mechanizm konsultacji i współpracy dla wdrażania Konwencji Karpackiej”, współfinansowany przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej.

W górach realizowanych jest również wiele projektów z zakresu czynnej ochrony przyrody. Od wielu już lat wiadomo, że ochrona przyrody polegająca po prostu na powstrzymaniu się od ingerencji w ekosystemy – często nie wystarczy. Mamy wiele przykładów na to, że objęcie ochroną ścisłą cennych zbiorowisk o półnaturalnym charakterze, łąk czy muraw, kończyło się ich silną degradacją a nawet zanikiem (np. w rezerwacie „Góra Zborów” na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej). W stosunkowo krótkim czasie zaniechanie użytkowania (wykaszania i wypasu) na tych terenach uruchamia procesy sukcesyjne i powoduje zarastanie krzewami i drzewami. Aby przeciwdziałać opisanemu zjawisku, realizowanych jest wiele projektów na obszarach górskich. Przykładem może być „Program aktywizacji gospodarczej oraz zachowania dziedzictwa kulturowego Beskidów i Jury Krakowsko-Częstochowskiej – Owca plus”, realizowany od 2007 roku przez Samorząd Województwa Śląskiego.

Charakterystyczna roślinność piętra hal. Fot. Maja Głowacka

Polega on na przywróceniu wypasu owiec na halach i polanach górskich oraz murawach kserotermicznych Jury. W związku z tym istotne jest zachowanie i zwiększenie pogłowia owiec ras lokalnych (w Beskidach – polska owca górska, polska owca górska odmiany barwnej i cakiel podhalański, a na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej — owca wrzosówka i owca olkuska). Od początku ważnym celem programu jest przywrócenie tradycji kultury ludowej związanej z pasterstwem. W ramach programu odlesia się, odkrzaczacza i usuwa niepożądaną roślinność, tworzy infrastrukturę pasterską i turystyczną oraz dba o rozwój rzemiosła i przetwórstwa produktów pochodzenia owczego i koziego. Efekty już są widoczne – cenne zbiorowiska i gatunki roślin zaczęły wracać na tereny, które – jak się wydawało – musiały na zawsze opuścić.
Góry to miejsca, dokąd chętnie uciekamy od codzienności. Zadbajmy o to, żeby mieć dokąd wracać!

Autor: Maja Głowacka

Źródła

1. Strategia rozwoju turystyki na obszarach chronionych (dotyczy górskich obszarów
województwa podkarpackiego). Opracowanie dla projektu: „KARPATY PRZYJAZNE LUDZIOM: lokalna inicjatywa partnerska na rzecz zrównoważonego użytkownika i ochrony górskich obszarów województwa podkarpackiego” Fundacja Karpacka Polska, Sanok, 2014.
2. Ochrona i zrównoważone użytkowanie lasów w Polsce. Praca zbiorowa pod redakcją naukową dr inż. Bogdana Łonkiewicza, Fundacja IUCN Polska, Warszawa 1996
3. Myga-Piątek U., Jankowski G.,Wpływ turystyki na środowisko przyrodnicze i krajobraz kulturowy – analiza wybranych przykładów obszarów górskich, Problemy Ekologii Krajobrazu, 2009, t. XXV. 27-38.
4. Zrównoważony rozwój obszarów górskich – Publikacja wydana w ramach projektu FAO
„Zrównoważony rozwój obszarów górskich” TCP/POL/3004(A), Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA
5. Konwencja Karpacka
6. Obchody Międzynarodowego Dnia Terenów Górskich  w 2014 r.